۱۳۹۸/۲/۳۱

چین دئولتینین دیل سیاستی- اۇیقۇر تۆرکجه‌سی اؤرنه‌یی

اۇمۇد اۇرمۇلۇ
اۇیقۇرجا – چین
مینگ خاندانلیغیندان 17. یۆزایلده دئوره‌آلدیغی ایقتیداری 19. یۆزایلین اۏرتالارینا ده‌ک گۆجلۆ بیر بیچیمده سۆردۆرن مانچۇ (Qing) خاندانلیغی، بۇ دؤنمدن باشلایاراق هم اؤلکه دیشیندا هم ده اؤلکه ایچینده یاشانان ساواش و آیاقلانمالارلا بیرلیکده ائگه‌منلیغینی ایتیرمه‌یه باشلامیشدیر. 19. یۆزایلین سۏنلاریندان باشلایان نیظامی و یؤنه‌تیمسه‌ل چاغداشلاشما آدیملاری، آنایاسال تک ارکلیک رفۏرمۇ ایستک‌لرینده یئر ائتمیش، ایسته‌یین قارشیلانماماسی کیتله‌سل خالق آیاقلانمالارینا ده‌ک اۇزانمیشدیر . 1912 ایلینده میللییتچی پارتی(Kuomintang) اؤندری سان یات- سن طرفیندن قۇرۇلان چین جۇمهۇریتینین ایلک ایللری، چئوره‌ده یئر آلان بؤلگه‌لرین باغیمسیزلیقلارینی دۇیۇرمالارینا اۏلاناق تانییاجاق قدر ایستیقرارسیزلیق گؤسترمیش، 1920’لی ایللرده چیانگ کایی- شک اؤندرلیغینده و تک پارتی یؤنه‌تیمینده ساغلانان "اؤلکه‌سل بیرلیک"، بۇ ایستیقرارسیزلیغی تماما اۏرتادان قالدیرمایا یئترلی اۏلمامایش‌دیر. 1945-1937 ایللری آراسیندا دوام ائدن چین- ژاپۏن ساواشی چین‌ین اۇدقۇسۇیلا سۏنا چاتسا دا، آردیندان میللییتچی‌لر و کۏمۆنیست‌لر آراسیندا باشلایان ایچ ساواش، اؤلکه‌نین سیاسال و ایقتیصادی قۏشۇللارینی داها دا پیسلشدیرمیش‌دیر. 1949 ایلینده چین کۏمۆنیست پارتیسی اؤندری مائۏ زادۏنگ اؤندرلیغینده قۇرۇلان چین خالق جۇمهۇریتینین ایزله‌دیغی سیخی تۏپلۇمچۇ سیاست، 1960’لاردان 1970’لرین سۏنۇنا ده‌ک یۆرۆتۆلن اکینجسه‌ل دئوریمله تاماملانمایا چالیشلمیش‌دیر. 1990’لاردا باشلایان ایقتیصادی گلیشیم چینی داها اه‌سنک بیر تۏپلۆمچۇ یاناشمایی ایزله‌مه‌یه یؤنلندیرمیشسه‌ ده، 1991 ایلینده باشلاتیلان "یۇردسئورلر ائییتیم چالیشیمیندا" دا یئر آلمیش و تاریخین یئنی‌دن یازیلماسینا اۏداقلانان ائییلیم، داها گۆجلۆ و بۆتۆنجۆل بیر "اۇلۇسال کیملیک" یارادماق آماجیندا سۏمۇتلاشان میللییتچیلیک‌دیر. 
نۆفۇسۇنۇن چۏخۇنلۇغۇ اۇیقۇر تۆرک‌لریندن اۏلۇشماقلا بیرلیکده، هان، قازاق، هۇئی(مۆسلمان چین)، قیرقیز و مۏغۇل خالقلارینین دا یاشادیغی سینجان اۇیقۇر اؤزرک بؤلگه‌سی، بیر زامانلار چین تۆرکیستانی یا دا دۏغۇ تۆرکیستان اۏلاراق آنیلان جۏغرافی بؤلگه‌یه دئییلمکده‌دیر . 19. یۆزایل اۏرتالاریندان باشلایاراق گئریلمه‌یه باشلایان مانچۆ خاندانلیغی، بیر سینیر بؤلگه‌سی اۏلان هۇیجانگ(مۆسلمان اؤلکه‌سی) تۏپراقلاریندا یاشایان یئره‌ل خالقا و رۇسیایا قارشی ایتیرمه‌یه باشلادیغی دئنه‌تیمینی، 1884 ایلینده بؤلگه‌یی سینجان(یئنی سینیر) آدیلا بیر ویلایت اۏلاراق یؤنتمک یؤلۇیلا تکرار قازانمایا چالیشمیش‌دیر. چین جۇمهۇریتی‌نین ایلک زامانلاری، بؤلگه‌ده سۆره‌ن ائگه‌منلیک و باغیمسیزلیق مۆجادیله‌سینه تانیقلیق ائتمیش‌دیر. 1993 ایلینده دۇیۇرۇلان دۏغۇ تۆرکیستان جۇمهۇریتی بؤلگه‌یه ایستیقرار قازاندیرمامیش، همن ارته‌سی ایل دئنه‌تیمینی تکرار اه‌له گئچیرن چین، بؤلگه‌ده‌کی وارلیغینی سۏوت‌لر بیرلیغینین دسته‌یینی آلان بیر کۇدتا آراجیلیغییلا آنجاق بیر اۏن ایل قدر سۆرۆدۆره‌بیلمیش‌دیر. 1944 ایلینده دۇیۇرۇلان ایکینجی دۏغۇ تۆرکیستان جۇمهۇریتی‌نین عؤمرۆ، 1945 ایلینده چین خالق جۇمهۇرینین قۇرۇلماسییلا سۏنا چاتمیش‌دیر. سینجان اۇیقۇر اؤزرک بؤلگه‌سی 1955 ایلینده اسکی ویلایتن یئرینه قۇرۇلمۇشدۇر. سینجانین چین‌ده‌کی کۏمۆنیست حرکت‌لرله بیرلیکده قازاندیغی اؤزگۆرلۆغۆ بیر اؤزرک بؤلگه دۇرۇمۇیلا گۆجلندیردیغی یؤنۆنده‌کی تۆغرالی و ائگه‌من یۏرۇما قارشی، کۏمۆنیست دئوریمه دیرنمک باغیمسیز بیر دئولت قۇرما آماجی داشییان سینجانین دئوریم گۆجلرینه ایشغال ائدیلدیغینه ایلیشگین بیر یۏرۇم دا اه‌زیلمیش سؤیلم اۏلاراق وار اۏلماقدادیر.  
سینجانداکی مۇخالیف گۆجلرله چین‌لی اۏتۏریته‌لر آراسیندا اۇزۇن ایللردیر سۆره‌ن گئریلیم 1997 ایلینده اه‌ن اۆست سئویه‌‌یه اۇلاشدی، پۏلیس‌ین یاسا دیشی تۇتۇقلامالارینا تئپگی اۏلاراق گلیشدیغی بیلدیریلن گؤستری‌لر و بۏمبالاما اۏلایلاری یاشانمیش‌دیر. 2008 پکن یاز اۏلمپیات‌لاری آراسیندا تبت لیه‌ینه دۆزه‌نله‌نن گؤستری‌لره دستک وئرمک و اۇیقۇر ایش‌آدامی مۇطلب هاجیمین پۏلیس گؤزئتیمینده یاشامینی ایتیرمه‌سینی پرۏتستۏ ائتمک اۆزره گرچکلشدیریلن شیددت ائیلم‌لری دۆنیانین ایلگیسینی یئنی‌دن سینجانا چکمیشدیر. 2009’ۇن یاز آیلاریندا ایکی اۇیقۇرۇن اؤلۆمۆیله سۏنۇجلانان شائۏگاۇنداکی اۏلای قیناماق اۆزره سینجانین باشکندی اۇرۇمچی ده تۏپلانان قرۇپدان 150 کیشینین اؤلۆمۆ چین خالق جۇمهۇریتینه یؤنه‌لیک ایستک‌لری آرتیریرکن، چینلی یئتگیلی‌لر، قرۇپۇن اؤزه‌للیکله سۆرگۆنده یاشایان ربیعه قدیرین (اۇیقۇر آنا) یؤنلندیردیغی آیریلیقچیلار طرفیندن حرکته گئچیریلدیغینی ساولایاراق، اؤلنلری ترؤریست اۏلاراق نیته‌له‌مک و اؤلۆم‌لری بۇ یۏللا مشرۇعلاشدیرماق ایسته‌میش‌دیر.
مانچۇ خاندانلیغینین سۏن و چین جۇمهۇریتی‌نین ایلک ایللرینده بیرلشدیریجی بیر اؤیه اۏلاراق گلیشمه‌یه باشلایان اۇیقۇر کیملیغی، گۆنۆمۆزده سیاسال و دینسه‌ل بیر حرکته دؤنۆشمۆش‌دۆر. باتی تۆرکیستان بؤلگه‌سینده‌کی اؤلکه‌لرین(قازاقیستان، قیرقیزیستان، تاجیکیستان، تۆرکمنیستان و اؤزبکیستان) 1991 ایلینده باغیمسیزلیقلارینی قازانمالاری، دۏغۇ تۆرکیستان‌دا دا بنزر بیر باغیمسیزلیق ایسته‌یینین بیچیملنمه‌سینه ایومه قازانمیش‌دیر. چین خالق جۇمهۇریتی ایسه، بۇ ایسته‌یین چین‌ین گۆجسۆزلشمه‌سی آماجییلا حاضیرلانان بیر تاساری اۇزانتیسی اۏلاراق دیش گۆج‌لر طرفیندن یؤنلندیریلدیغی و مالی آچیدان دستکلندیغی، بۇ تاسارینین اینسان حاقلاری، آزینلیق حاقلاری و دین اؤزگۆرلۆغۆ کیمی آدلار آلاراق چین‌ین ترؤریزمله مۆجادیله‌سینه انگلله‌مه‌یه چالیشدیغینی ساولاماقدادیر. دۏغۇ تۆرکیستان‌ین باغیمسیزلیغی آدینا مۆجادیله ائدن قرۆپلار، دۏغۇ آسیا، ایسلام دۆنیاسی ویا رۇسیایا اۏلان یاخینلیقلارییلا بیربیرلریندن آیریلماقدادیر. سکۆلار بیر ائییلیم داشییان دۏغۇ تۆرکیستان باغیمسیزلیق حرکتی اۇیقۇر کیملیغینی اؤن پیلانا داشیماقدایکن، ایسلامی دین اه‌رکی ایسته‌ین و صعۇدی عربیستان یا دا طالیبان اؤرنک‌لریندن یۏلا چیخان دۏغۇ تۆرکیستان ایسلام حرکتی، مۆسلمان کیملیغی ته‌مه‌ل آلماقدادیر. هان چینلی‌لری ایسه، چین خالق جۇمهۇرتی‌نین سینجان اۇیقۇر بؤلگه‌سینده‌کی اۇیقۇرلارا اۏلۇملۇ آیریمچیلیق گؤستردیغینی و بۇنۇن اؤزلرینه یؤنه‌لیک بیر اۏلۇمسۇز آیریمچیلیق یاراتدیغینی ایله‌ری سۆرمکده‌دیر. اۏیسا بحثی گئچن اۏلۇملۇ آیریمچیلیق، اؤزه‌للیکله اۇیقۇرجا باخیمیندان اه‌له آلیندیغیندا، دۏغرۇسال و سۏرۇنسۇز بیر نیته‌لیک داشیماقدان اۇزاقدیر.
مانچۇ خاندانلیغینین سۏن ایللریندن چین جۇمهۇریتی‌نین ایلک ایللرینه دک ائگه‌من اۏلان و ساده‌جه اۆست سینیفلارا ایلیشگین اۇشاقلارین اریشه‌بیلدییی هان دیلینده(چینجه: Putonghua) و کۏنفۆسیونیزمی ته‌مه‌ل آلان ائییتیم، چین خالق جۇمهۇریتی‌نی قۇران کۏمۆنیست پارتینین ائتنیک و دیلسه‌ل ائشیتلیک سیاست‌لرییله بیرلیکده سۏنا چاتمیشسا دا، اکینج دئوریمینده منیمسه‌نن ایلکه‌لر بۇ سیاستین ایله‌ریجی نیته‌لیغینه کؤلگه دۆشۆرمۆشدۆر. 1958-1949 ایللری آراسینداکی ایلک دؤنمه دامقاسینی وۇران 1951 تاریخلی "ائتنیک ائییتیمه ایلیشگین ایلک اۇلۇسال کۏنفرانس یازاناغی"نین دئولت شۆراسیندا دا اۏنایلانماسییلا بیرلیکده، مۏغۇل، کۏره، اۇیقۇر، قازاق و تبت کیمی ایندی یازیلی بیر دیله صاحیب ائتنیک قرۇپلارین ایلک و اۏرتا درجه‌لی اۏخۇللاردا اؤز دیللرینده ائییتیم گؤرمه‌لری، هله یازیلی بیر دیله صاحیب اۏلمایانلارین ایسه، بیر یاندان اؤز یازیلی دیللرینی یارادمالاری و گلیشدیرمه‌لری، باشقا یاندان دا هان دیلینی ویا آلیشقین اۏلدۇقلاری بیر یئره‌ل دیلی ائییتیم آماجلی قۇللانمالاری اؤن‌گؤرۆلمۆشدۆر. عئینی یازاناق، یئره‌ل ائتنیک آزینلیغین احتیاجلاری و ایسته‌یی دۏغرۇلتۇسۇندا، اۏخۇللاردا هان دیلی سینیفلارینین آچیلاجاغینی یازمیش‌دیر. چین خالق جۇمهۇریتی‌نی اۏلۇشدۇران 55 فرقلی ائتنیک قرۇپدان 10’ۇ بۇ سیاست ایله یازیلی بیر دیله قۏوۇشمۇش و چینجه اؤیرنمیش، 40’ا یاخین اؤز دیلینه اه‌ک اۏلاراق چینجه‌یی قۇللانابیلر حاله گلمیش، قالان قرۇپلاردان بعضی‌لری ایسه تماما چینجه‌یی منیمسه‌مه یۏلۇنا گئتمیشدیر. عئینی ایل، ائتنیک آزینلیق دیللرینین و ادبیاتینین گلیشدیریلمه‌سینه یؤنه‌لیک چالیشمالار یاپاجاق اینسان یئتیشدیرمک آماجییلا، بۇگۆن میللییت‌لر مرکزی بیلیم‌یۇردۇ آدینی آلان میللییت‌لر مرکزی انستیتۆسۆ قۇرۇلمۆشدۇر. آزینلیق دیللرینه یؤنه‌لیک بۇ اۏلۇملۇ یاناشما، 1952 تاریخلی آنایاسانین "بۆتۆن میللییت‌لرین اؤز سؤزلۆ و یازیلی دیلینی قۇللانما اؤزگۆرلۆغۆ"نۆ گۆونجه آلتینا آلماسییلا رسمیت قازانمیش، سؤزلۆ دیله صاحیب اۏلان خالقلارین دیللرینی یازیلی حاله گتیرمه‌سی، یازیلی دیله صاحیب اۏلانلارین ایسه دیللرینی گلیشدیرمه‌سی اۆچۆن دئولت دسته‌یی ساغلانمیش‌دیر. بۇ "چۏخۇلجۇ" دؤنم، عئینی زاماندا، بؤلگه‌سل اؤزرکلیک‌لرین اۇیقۇلانماسی قۏنۇسۇندا ایلک یاسال آدیملارین آتیلدیغی دؤنمدیر. آنایاسا، اؤزرک یؤنه‌تیم اۏرگانلارینی، بؤلگه‌ده قۇللانیلان یازیلی دیلده خیدمت وئرمک و بؤلگه‌ده‌کی میللییت‌لرین دیلینی و اکینج‌لرینی گلیشدیرمه آماجلی سیاست اۆره‌تمکله یۆکۆملۆ قیلمیش‌دیر. بۇ سیاست ایشیغیندا و اۇیقۇرجا ائییتیم اۆچۆن گره‌کن یازیلی گره‌چ‌لرین حاضیرلانماسی، چئوریلمه‌سی و باسیلماسی آماجییلا، 1956 ایلینده سینجان ائییتیم یایین ائوی قۇرۇلمۇش‌دۇر. 1955-1954 ایللرینده ده، مۏنقۇلیا و سینجان‌دا دیل‌بیلیمچی‌لر و یۆکسک ائییتیم قۇرۇملاریندا گؤرئو آلاجاق دیل اؤیرتمن‌لری یئتیشدیرمک اۆزره قیسا سۆره‌لی ائییتیم سینیفلاری آچیلمیشدیر.
1977-1958 ایللری آراسینی قابسایان ایکینجی و "چینجه- تک‌اه‌لچی" دؤنمده منیمسه‌نن سیاست‌لر ایسه، آزینلیق دیللرینین ائییتیمی و گلیشیمی آچیسیندان بیر گئریله‌مه یاشانماسینا ندن اۏلمۇشدۇر. ائتنیک آزینلیقلارین صاحیب اۏلدۇغۇ اؤزه‌ل نتیه‌لیک‌لرین و اؤزرک بؤلگه‌لرین اۏلۇمسۇز بیر وارلیق اۏلاراق آلقیلاندیغی بۇ دؤنم، گه‌نه‌للیکلره وۇرقۇ یاپیلاراق اۏلۇشدۇرۇلماق ایسته‌ییلن اۇلۇسال بیرلیغین تۏپلۇمچۇ بیر سیاست ایشیغیندا یئر تاپماسینا یؤنه‌لیک شیددتلی اۇیقۇلامالاری ایچه‌رمکده‌دیر. اؤزه‌للیکله اکینج دئورینین باشلادیغی 1966 ایلیندن باشلایاراق، کیمیلرینین ائگه‌من- اۇلۇس شۏونیزمی اۏلاراق آدلاندیردیغی بنزشدیرمه سیاستی سۏنۇجۇ، اۇلۇسال بیرلیک ایلکه‌سی ته‌مه‌ل آلیناراق ائتنیک آزینلیقلارین دیللری گره‌کسیز و گئری اۏلاراق نتیه‌لندیریلمیش، بۇ دیللره یؤنه‌لیک چالیشمالار یاپان انیستیتۆلار باغلانمیش، بعضیلرینین قۇللانیمی بۆتۆنلۆکله یاساقلانمیشدیر.
اکنیج دئوریمینین سۏنا چاتدیغی 1977 ایلیندن 2000’لی ایللرین باشینا ده‌ک اۇزانان اۆچۆنجۆ "چۏخۇلجۇ" دؤنمده و اؤزه‌للیکله 1980’لاردان باشلایاراق، ائتنیک آزینلیقلارین دیللرینین جانلانماسینا اۏلاناق تانییان ایکی‌دیللی ائییتیم سیاست‌لری اۇیقۇلامایا قۏیۇلمۇشدۇر. 1982 ایلینده یئنی‌دن حاضیرلانان آنایاسانین ایکی مادده‌سی دیله ایلیشگیندیر: 4. مادده، چین‌ین بۆتۆن میللییت‌لرینین اؤز دیللرینی و یازی سیستم‌لرینی قۇللانما و گلیشدیرمه اؤزگؤرلۆغۆنۆ گۆونجه آلتینا آلیرکن، 19. مادده، اۇلۇسال حؤکۇمتی اۏرتاق دیلین بۆتۆن اؤلکه‌ده قۇللانیلماسینی ساغلاماقلا گؤرئولندیرمکده‌دیر. زۏرۇنلۇ ائییتیم یاساسینین 6. مادده‌سی ده، اۏخۇللارین اۏرتاق دیل اۏلان ماندارین‌جا‌نین قۇللانیمینی یایقینلاشدیرماقلا یۆکۆملۆ اۏلدۇغۇنۇ بیلدیرمکده‌دیر. ائییتیم باخانلیغی و دئولت ائتنیک ایش‌لر آلت قۇرۇلۇ طرفیندن 1980 تاریخلی بیر متینله منیمسه‌نن ایلکه اۇیارینجا، اؤز دیلی و یازی سیستئمی وار اۏلان هر ائتنیک قرۇپ بۇ دیلی ائییتیم دیلی اۏلاراق قۇللانماقلا بیرلیکده، یازیلی و سؤزلۆ چینجه‌یی ده اؤیرنمک دۇرۇمۇندادیر. 1984 تاریخلی آزینلیق بؤلگه‌سل اؤزرکلیغی یاساسیندا دا یئر آلان بۇ ایلکه، 1992 ایلینده یاییملانان آزینلیق ائییتیمینین رفۏرمۇ و گلیشدیرمه‌سی اۆچۆن قیلاوۇز چرچئوه‌ده، "آزینلیق دییلنده ائییتیم وئرن بۆتۆن اۏخۇللار ایکی دیلده اؤیرتیم یاپماق و اۇلۇسال اۏرتاق دیلی یایقینلاشدیرماقلا یۆکۆملۆدۆر" ایفاده‌سییله یئنیلنمیش‌دیر. آیریجا، ایکی‌دیللی ائییتیم اۆزرینده ایلک یۆکسک لیسانس پرۏقرامی 1986 ایلینده، دۏقتۏرا پرۏقرامی 1994 ایلینده، دۏقتۏرا سۏنراسی آراشدیرما پرۏقرامی 1996 ایلینده گرچکلشدیریلمیش‌دیر. اؤته یاندان، بۆتۆن ایکی‌دیللی ائییتیم پرۏقراملارینین، آنادیلینی و تۇغرالی اۏخۇل دیلینی ائش‌زامانلی و ائش‌ده‌یرلی قۇللانمایی آماجلایان(Structured immersion) مۏدللردن اه‌سینله‌نه‌رک اۏلۇشدۇردۇغۇ حالدا، اۇیقۇلامادا چینجه‌یه وئریلن آغیرلیق ندنیله بنزشدیرمه‌یه خیدمت ائدر نیته‌لیکده اۏلدۇقلاری ساپتالانماقدادیر.     
چین خالق جۇمهۇریتی‌نین "تۏپلۇمچۇ بازار ایقتیصادی" اۏلاراق آدلاندیریلان بیر تۆر یاریشچی ایقتیصادا گئچمه‌یه باشلادیغی 2000’لی ایللرله بیرلیکده، سیاسال، ایقتیصادی و اکینجسه‌ل آلانلارداکی ائگه‌من دیل اۏلماسی حئسابیلا اۏرتاق ایله‌تیشیم دیلی نیته‌لیغی داشییان هان دیلینین، اؤلکه‌ده‌کی ایقتیصادی حرکتلیلیغی و اۇلۇسال قالخینمایی ساغلاما ایشلوی باخیمیندان بۆتۆن ائتنیک آزینلیقلار طرفیندن یاخشی درجه‌ده قۇللانیلماسینا یؤنه‌لیک یئنی سیاست‌لر گۆندمه گلمکده‌دیر. 2002 ایلینده یاپیلان آزینلیق ائییتیمینه ایلیشگین 5. اۇلۇسال کۏنفراسین ته‌مه‌ل قۏنۇسۇ، آزینلیقلارا ایلیشگین ایلک و اۏرتا درجه‌لی اۏخۇللاردا ایکی‌دیللی ائییتیمی گۆجلۆ و جانلی بیر بیچیمده گلیشدیرمک اۆزره، آزینلیق دیللرینین و هان دیلینین اؤیرتیمینی آشامالی اۏلاراق ایله‌ریله‌ته‌جک بیر مۆفرداتین حاضیرلانماسی و اۏلاسی اۏلان بؤلگه‌لرده بیر یاد دیلین اؤیرتیمینین ده ساغلانماسی اۆچۆن گره‌کن سیاست‌لرین حاضیرلانماسی اۏلمۇشدۇر. اؤته یاندان، سۏن ایللرده گلیشن ائلشدیرل یاناشما، چین مرکزی حؤکۇمتینین بۆتۆن اؤلکه‌ده گئچرلی اۏلاجاق گه‌نه‌ل بیر آزینلیق دیل ائییتیمی سیاسیتی گلیشدیرمک یئرینه- اؤزرک بؤلگه، ویلایت و بلدییه کیمی- دئییشیک سئویه‌لرده‌کی هر یئره‌ل یؤنه‌تیمین، بؤلگه‌نین احتیاجلارینا و آلابیلیرلیغینه اۇیقۇن دیل ائییتیم سیاستینی بلیرله‌مه و اۏنا اۇیقۇن بیر مۆفردات حاضیرلاما یئتگیسینی تانیماسی گره‌کدیغینه یؤنه‌لیکدیر. بۇ گره‌کلیلیک، داها چۏخ اؤزرکلیک ساغلانماسینا و سینجان‌داکی ائتنۏ- دیلسه‌ل کیملیک‌لرین داها چۏخ تانینماسینا ایشارت ائتمکده‌، آزینلیق اۏخۇللارینداکی دیل ائییتیمی سئچه‌نک‌لرینین چئشیدلندیریلمه‌سینی اؤن‌گؤرمکده‌دیر.
13. ائتنیک قرۇپۇن یاشادیغی سینجان اؤزرک بؤلگه‌سینده، هان، هۇئی و مانچۆ تۏپلۇلۇقلاری چینجه(Putonghua)، تۆرکی تۏپلۇلۇقلاری اۇیقۇرجا، قازاقجا، قیرقیزجا، اؤزبکجه و تاتارجا، باشقالاری ایسه رۇسجا و تاجیکجه دانیشماقدادیر. اۇیقۇرجا بؤلگه‌ده‌‌کی بۆتۆن ائتنیک قرۇپلار اۆچۆن اۏرتاق دیل نیته‌لیغی داشیماقدایکن، چینجه و قازاقجا ایکینجی درجه‌ده، آنجاق اؤنملی اۏراندا یایقینلیق گؤسترمکده‌دیر. بۇنۇنلا بیرلیکده، اۇیقۇر تۏپلۇلۇغۇنۇن یۆزده 1’یندن داها آزینین چینجه‌ده یئتگینلیک قازاندیغی ساپتالانمیشدیر. سؤز قۏنۇسۇ اه‌کینجسه‌ل چئشیدلیلیک، آنادیلینده ائییتیم ته‌مه‌لینه دایالی آیری اۏخۇللاشما سیستمینین اۏلۇشماسینا و بئله‌جه چینجه، اۇیقۇرجا، قازاقجا، مۏنقۏلجا، خیبۏ و قیزقیزجا اۏلماق اۇزره آلتی آنادیلینده ایلک و اۏرتااۏخۇل ائییتیمی یاپیلماسینا اۏلاناق تانیمیشدیر. اؤیرنجی‌لرین یاریسیندان چۏخۇ آزینلیق (minzu) اۏخۇللارینی ترجیح ائتمکده ایکن، قالان بؤلۆم چینجه ائییتیم وئرن(hanzu) اۏخۇللارینا دوام ائتمکده‌دیر. مینزۇ اۏخۇللاریندا ائییتیم‌ ایلگیلی آزینلیق دیلینده وئریلمکده‌ و یئددیجه‌ده دؤرد ساعات ماندارینجا اؤیرتیلمکده‌، هانزۇ اۏخۇللاریندا ایسه ائییتیم دیلی ماندارینجا اۏلماقلا بیرلیکده یئددیجه‌ده دؤرد ساعات ایلگیلی آزینلیق دیلی اؤیرتیلمکده‌دیر. اؤته یاندان، قۇرۇلۇشۇ 1950’لی ایللره ده‌ک اۇزانان هانزۇ اۏخۇللارینین ساییسی، هان کؤچۆ ندنییله 1960’لاردان باشلایاراق اۆزگۆسه‌ل بیر بیچیمده آرتمیش، سۏن اۏن ایلده آزینلیق قرۇپلارینین دا گۆونمه‌سیله بیرلیکده باسقین بیر نیته‌لیک قازانمیش‌دیر.  
سینجان اۇیقۇر اؤزرک بؤلگه‌سینین یاخین دؤنم دیل سیاست‌لرینین بلیرلنمه‌سینده، سۏن اۏن ایلده یاشانان ایقتیصادی و سیاسال گلیشمه‌لر اؤنملی بیر رۏل اۏیناماقدادیر. سینجان‌دا یاشایان هان چینلی‌لرینین تۏپلام نۆفۇس ایچینده‌کی اۏرانی 1949 ایلینده‌کی یۆزده 6 ایکن، بۇ اۏران – چین حؤکۇمتینین اؤزندیرمه سیاستی گرچکلشن ایچ کؤچ حرکتی سۏنۇجۇ- گۆنۆمۆزده یۆزده 40’ا اۇلاشمیش‌دیر. بۇ آرتیش، بؤلگه‌ده‌کی ایقتیدار و ایقتیصادی بۏللۇق دیلینی اۇیقۇر تۆرکجه‌سی علیه‌ینه و چینجه لیه‌ینه‌ دئییشدیرمیش، اؤزه‌للیکله 2000 ایلینده گؤرۆلدۆغۆ کیمی، ائییتیمه ایلیشگین ایسته‌یین اۇیقۇرجا ائییتیم وئرن اۏخۇللاردان چینجه ائییتیم وئرن اۏخۇللارا دۏغرۇ یؤنه‌لمه‌سینه یۏل آچمیشدیر. بئله‌لیکله ماندارینجا، چاغداش سینجاندا، چۏخ سۏمۆرگه- سۏنراسی دئولتله یئر آلان آیدین دیلینه بنزر بیر قۏنۇما اه‌ریشمیش‌دیر. بۇ قۏنۇم، یاخین دؤنمده یاشانان سیاسال گئریلیم‌لر ندنیله، چین حؤکۇمتینین آیریلیقچی حرکت‌لری دئنه‌تیمینه یؤنه‌لیک سیاستیله ده اؤرتۆشه‌رک، آزینلیق اۏخۇللارینین هان اۏخۇللارییلا بیرلشدیریلمه‌سینی و ائییتیمین اصیل اۏلاراق چینجه یاپیلماسینی اؤن‌گؤرن "بیرلشدیریلمیش ائییتیم" آدلی یئنی بیر مۏدلده سۏمۇتلاشماقدادیر. "بیرلشدیریلمیش ائییتیم" مۏدلی(min han haxiao)، هان دیلینده حاضیرلانان مۆفرداتین آزینلیق دیلینی اؤیرتمه‌یه یؤنه‌لیک درسلرله تاماملانماسی ویا آزینلیق دیلینده حاضیرلانان مۆفرداتین هان دیلینی اؤیرتمه‌یه یؤنه‌لیک درسلرله تاماملانماسی یا دا هم آزینلیق دیلینین هم ده هان دیلینین مۆفرداتدا بیرلیکده یئر آلماسی کیمی پرۏقراملارین فرقلی بؤلگه‌لرده اۇیقۇلانماسی ته‌مه‌لینه دایانماقدادیر. اؤته یاندان، بۇ ته‌مه‌لین اۇیقۇلامادا یالنیزجا ایلک سئچه‌نکده یۏغۇنلاشماسی، باشقا ایکی سئچه‌نه‌یی گۆندم دیشی بیراخماقدادیر. 2005 ایلینده سینجان‌داکی بۆیۆک شهرلرده بۆتۆن مینزۇ و هانزۇ اۏخۇللاری بیرلشدیریلمیش، 2006 ایلینده ایسه، کند بؤلۆملرده ساده‌جه ماندارینجا ائییتیم اۏخۇللارا دوام ائدن اۇشاقلارین عایله‌لرینه اؤزندیرمه یاردیم یاپیلماسی باشلانمیشدیر. چین اۇلۇسال حؤکۇمتی سیاستی، 2008 ایلینه ده‌ک بۆتۆن هانزۇ و مینزۇ اۏخۇللارینین بیرلشدیریلمیش ائییتیم مۏدلینه گئچمه‌سینی اؤن‌گؤرمۆشدۆر.
بئله بیر مۏدل گلیشدیریلمه‌سینه مشرۇعیت قازاندیرماق اۆزره ایله‌ری سۆرۆلن تۇغرالی گره‌کچه، آزینلیق اۏخۇللاریندا وئریلن آنادیلینده ائییتیمین هان دیلینده وئریلن ائییتیمه قیسالا سۏن درجه دۆشۆک نیته‌لیکده اۏلدۇغۇ ایکن، بۇ گره‌کچه‌یه قارشی، سؤز قۏنۇسۇ نیته‌لیک سۇرۇنۇنۇن قایناغینین و بیرلشدیریلمیش ائییتیمین بۇ سۏرۇنۇ حل ائتمکده نه تۆر بیر یارار ساغلایاجاغینین یئترینجه آراشدیریلمادیغی بیچیمینده تئپگی‌لر یۆکسلمکده‌دیر. آیریجا، دۏققۇز ایللیک پۇلسۇز ائییتیم سۏنراسینا راست گلن اۏرتا‌اؤیرتیم ائییتیمی مالییتینین اۇیقۇر خالقینین قارشیلایامایاجاغی درجه‌ده یۆکسک اۏلماسینین و هان دیلینی دانیشمایانلار اۆچۆن بیلیم‌یۇردۇ ائییتیمی گیریش سیناقلاریندا اۇیقۇلانان اۏلۇملۇ آیریمچیلیغینی سۏنا چاتماسینین بحثی گئچن نیته‌لیک سۏرۇنۇنا یۏل آچدیغی ایله‌ری سۆرۆلمکده‌دیر . اۆسته‌لیک اۇزۇن ایللر آزینلیق دیلینده ائییتیم یاپیلماسینین سۏنۇجۇ اۏلاراق، اؤیرنجی و اؤیرتمن‌لرین هان دیلینده‌کی یئتگینلیغینین بۇ دیلده یاپیلاجاق ائییتیم اۆچۆن یئترلی اۏلماماسینین "بیرلشدیریلمیش" تک‌دیللی ائییتیم مۏدلی اؤن‌گؤرۆلۆرکن حئسابا قاتیلمادیغینا دیققت چکیلمکده‌دیر. اؤته یاندان، 2002 سیخمان آییندا سینجانداکی بیلیم‌یۇردلارین یۏغۇن تئپگیلرینه رغمن  ساده‌جه ماندارینجا ائییتیم وئرمه‌یه باشلاماسی، دیل سیاستلرینده‌کی اۏلۇمسۇز دئییشیمین بیر باشقا گؤسترگه‌سیدیر.
بۇ دئیشیمله بیرلیکده، آزینلیق دیللرینی دانیشان اۇشاقلارین دوام ائتدیغی اۏخۇللاردا ماندارینجانین قۇللانیمی ایلگیلی آزینلیق دیلینین علیه‌ینه اۏلاجاق بیچیمده و زۏرۇنلۇ اۏلاراق آرتدیغی اۆچۆن، گه‌نه‌ل اۏلاراق چین‌ده و اؤزه‌ل اۏلاراق سینجان اؤرنه‌یینده قۇللانیلان "ایکی‌دیللی ائییتیم" تئریمی، کیمی آراشدیرماچیلار طرفیندن بیر دۏغال یارار اۏلاراق نیته‌لندیریلمکده‌دیر. چین‌ده بۇگۆن اعتباریله "ایکی‌دیللی ائییتیم" تئریمی، 1950’لی ایللردن فرقلی اۏلاراق، اؤیرنجی‌لرین ماندارینجا‌ ائییتیمه گئچمه‌دن اؤنجه گئچیجی و قیسا بیر سۆره اۆچۆن آنادیللرینده ائییتیم گؤردۆکلری بیر سیستم ایفاده ائتمکده‌دیر. سۏن دؤنمده داها سالدیرقان بیر بیچیمده اۇیقۇلاناراق "یالنیزجا ماندارینجه ائییتیم" بیچیمینه دؤنۆشمکده اۏلان بۇ سیاستین، آماجلانادیغینین ترسینه، آزینلیقلارین چین دئولتی، تۏپلۇمۇ و ایقتیصادیلا بۆتۆنلشمه‌سینین اؤنۆنده بیر انگل اۏلۇشدۇردۇغۇ، ماندارینجه‌یه قارشی بیر تئپگییه یۏل آچدیغی و بۇ ندنله‌ هم دیلین اؤیرنیلمه‌سینه یؤنه‌لیک ایلگییی هم ده گه‌نه‌ل اۏلاراق اؤیرنمه ایستکلندیرمه‌نی دۆشۆردۆغۆ ساولاماقدادیر.
کۏرسیکاجا – فرانسا و باسک‌جا – ایسپانیا اؤرنکلرینده یئر آلان آنادیلینده ائییتیم اۇیقۇلامالاریندان چۏخ داها اسکی و فرقلی بیر تاریخه صاحیب اۏلان اۇیقۇرجا – چین اؤرنه‌یی ده بنزر اؤیرتیجی نیته‌لیک‌لر داشیماقدادیر. لیبئرال دئولت‌لرین آزینلیق سیاستلرینه قیاسلا، اؤزه‌للیکله ایلک ایللرده سۏن درجه دئمۏکراتیک نیته‌لیک‌لر داشییان تۏپلۇمچۇ یاناشما، "اۇلۇسال بیرلیک" ته‌مه‌للی و اۏتۏریتر سیاستلرله کسینتییه اۇغرامیشسا دا، دئولتین آزینلیق دیللرینی گرچک بیر وارسیللیق اۏلاراق اۏخۇماسینین نئجه اۏلاسی اۏلابیلدیغینه ایلیشگین سۏمۇت بیر اؤرنک‌دیر. اؤته یاندان، چینجه‌یی تماما دیشاریدا بیراخان بیر اۇیقۇرجا آنادیلینده ائییتیمین دیلین قالیجیلیغی آچیسیندان یاراتدیغی اۏلۇملۇ سۏنۇج، چین‌ین سۏن دؤنمده‌کی ایقتیصادی گلیشیمیندن یارارلانماق قۏنۇسۇندا اۇیقۇر خالقی اۆچۆن بیر یارار ایتیریمینه دؤنۆشمکده‌دیر. بۇ یارار ایتیریمی اۇیقۇر خالقینین یاخشیلیغیندان چۏخ اۇلۇسال بازار یارادما آماجینی اؤنجه‌له‌یه‌رک قالدیرما یۏلۇنا گئدن چین دئولتی ایسه، دنگه‌لی بیر ایکی‌دیللی ویا چۏخ‌دیللی ائییتیم سیاستی ایزله‌مک یئرینه، چینجه ائییتیمی دایاتماق یۏلۇنۇ ترجیح ائدر گؤرۆنمکده‌دیر. دۆنیاداکی ائییلیمین ترسی نیته‌لیک‌لر داشییان بۇ چاغی گئچمیش سیاست، آنامالچی ایقتیصادین گره‌کدیردیغی بیر یؤنتم اۏلاراق اۏخۇندۇغۇندا آنلاشیلیر حاله گلمکدیسه‌ ده، داشیدیغی سۏرۇن یارادما پۏتانسیلی آچیقدیر. سینجان اۇیقۇر اؤزرک یؤنه‌تیمینین اؤزرکلیک درجه‌سینی ده تکرار دارتیشمایا آچان بۇ سیاست، باشقا اؤلکه‌لرده‌کی آنادیلینده ائییتیم دارتیشمالارینا ایشیق تۇتماقدادیر.
اۇیقۇرجا – چین اؤرنه‌یینین ایراندا تۆرکجه‌نین قۇللانیلماسی دارتیشماسینا اۏلاسی یانسیماسی، اؤنجه‌لیکله آنادیلینده ائییتیم قۏنۇسۇن بۆتۆن دۆنیادا و اۇزۇن زاماندیر دارتیشیلان و دئولتلرین فرقلی اۇیقۇلامالارلا یانیت وئرمه‌یه چالیشدیغی بیر قۏنۇ اۏلدۇغۇدۇر. اۇیقۇر تۆرک‌لرینین اؤزرک یؤنه‌تیمی آلتیندا و 60 ایله یاخین بیر سۆره‌دیر صاحیب اۏلدۇغۇ آنادیلینده ائییتیم حاققینین چینجه علیه‌ینه دؤنۆشمۆش اۏلماسی، سۏن ایللرده چین دئولتینین اۇلۇسال بازار یارادماق آدینا بۇ حاققی سینیرلاماسینا یۏل آچمیشسا دا، بۇ تۆر گئری آدیملارین اۇزۇن سۆره‌لی بیر یاشام شانسی اۏلمادیغی آچیقدیر. ترسینه، اۇیقۇرلارین سینجان اؤزرک بؤلگه‌سینین صاحیب اۏلدۇغۇ یئره‌ل یؤنه‌تیم یئتگیسینی گئنیشلتمک و بۇ یئتگییی تکرار اۇیقۇرجا آنادیلینده ائییتیم لیه‌ینه قۇللانماق قۏنۇسۇندا ایسته‌یی، چین دئولتینین سۏن دؤنمده‌کی سیاستلرینین گؤزدن گئچیرمه‌سینه آراج اۏلاجاق کیمی گؤرۆنمکده‌دیر. اصلینده، ایران‌داکی تۆرک‌لرین بنزر ایستکلرینین قارشیلانماسینا یؤنه‌لیک دارتیشمانین اۇیقۇرجا- چین اؤرنه‌ییندن بسلنه‌جه‌یی و باشقا ایکی اؤرنکله سینیرلانان اه‌ن اؤنملی نؤقطه، آنادیلینده ائییتیم سۏرۇنۇنۇن گؤرمزدن گلینمه‌یه‌جک درجه‌ده یاشامسال اۏلدۇغۇ و بۇ یاشامسال سۏرۇنۇن آنجاق ایلگیلی طرفلری ده قۏنۇیا قاتاراق سۆره‌کلی گؤزدن گئچیریله‌جک و سیاسال آلانین اؤنملی بیله‌شنلریندن بیری اۏلاجاق بیر سۆره‌ج اۏلاراق اۏخۇنماسی گره‌کدیغیدیر.
تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:
الف
اۇلۇسال(Ulusal)= ملی
اۇلاشیم(Ulaşım)= حمل و نقل
ایرماق(Irmaq)= نهر
اسکی(Eski)= قدیمی
اریشیم(Erişim)= دسترسی
آدا(Ada)= جزیره
آدای(Aday)= کاندید، نامزد
آیریمچیلیق(Ayrımçılıq)= تبعیض
آیریلیقچی(Ayrılıqçı)= جدایی‌طلب
ایومه(İvmə)= شتاب، سرعت
آیریجالیق(Ayrıcalıq)= امتیاز
آیریشما(Ayrışma)= جدایی، انحلال
ائوریلمک(Évrilmək)= تکامل یافتن
آراج(Arac)= ابزار، واسط
آراشدیرما(Araşdırma)= تحقیق
ایله‌تیشیم(İletişim)=ارتباط
اکینج(Ekinc)= فرهنگ
ائشیت(Eşit)= برابر
اۇیارلار(Uyarlar)= سازگار می کند
اوْی(Oy)= رای
ائش‌گۆدۆم  (Éşgüdüm)= هماهنگ
ائتگیله‌شیم(Étgiləşim)= تعامل
ائتگن(Étgən)=فاکتور
ایچه‌ریک(İçerik)= محتوی
اؤنملی(Önemli)= مهم
اوْلۇملۇ(Olumlu)= مثبت
اوْلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی
ائییتیم(Éyitim)= آموزش
آماج(Amac)= هدف
ائییتیمسه‌ل(Éyitimsel)= تربیتی
اوْخۇل(Oxul)= مدرسه
اؤنلم(Önlem)= تدبیر
اۇلۇس(Ulus)= ملت
ایلیشگی(İlişgi)= مناسبت، علاقه
آنامالچی(Anamalçı)= کاپیتالیست
انگلله‌مک(Engellemek)=جلوگیری کردن
آنامال(Anamal)= سرمایه
اسنکلیک(Esneklik)= انعطاف پذیری
آنایاسا(Anayasa)= قانون اساسی
اؤن‌قوْشۇل(Önqoşul)= پیش‌شرط
اؤن‌یارقی(Önyarqı)= پیش‌داوری
ایلیشگین(İlişgin)= عاید، مرتبط
ایلگیلی(İlgili)=مرتبط
آغ(Ağ)= شبکه
اؤنجل(Öncel)= قبلی، پیشین
ارگنلیک(Ergenlik)= بلوغ
اۆزگۆسه‌ل(Üzgüsel)= دراماتیک
آلابیلیرلیک(Alabilirlik)= کاپاسیته، ظرفیت
اوْنای(Onay)= تصدیق
ائگه‌من(Égemən)= حاکم‌
ائگه‌منلیک(Égemənlik)= حاکمیت
اؤرنک(Örnek)= مثال
اؤرتۆشمک(Örtüşmek)=منطبق بر هم
ائورنسه‌ل(Évrensel)= جهانی
آیرینتی(Ayrıntı)= جزئیات
آبارتماق(Abartmaq)= مبالغه کردن
ایگید(İgid)= قهرمان
اۆرۆن(Ürün)= محصول
اوْنارماق(Onarmaq)= ترمیم کردن، تعمیر کردن
اؤیکۆ(Öykü)= حکایه
اؤومه(Övmə)= ستایش، وصف
اوْران(Oran)= میزان
اوْرمان(Orman)=جنگل
ایلکه(İlke)= پرنسیب
ایلکه‌ل(İlkel)= ابتدائی
ایزله‌نیم(İzlenim)= تصور
ائیلم(Éylem)=کنش
ائتگین(Étgin)= فعال
اۆیه(Üye)= عضو
اه‌ک(Ek)=اضافی
ائدیلگین(Édilgin)= غیرفعال
اینسان‌بیلیمچی(İnsanbilimçi)= انسان‌شناس
ایشلوسه‌ل(İşlevsel)= تابعی
آیلیق(Aylıq)= ماهانه، حقوق
اؤندر(Öndər)= رهبر
آیدین(Aydın)= روشنفکر
آلت ‌قۇرۇل(Alt qurul)= کمیته
اۆستلنمک(Üstlenmek)= بر عهده گرفتن
ائش‌زامانلی(Éşzamanlı)= همزمان
اسینلنمک(Esinlenmek)= الهام گرفتن
ائش‌دیر(Éşdeyer)= معادل،هم ارز
ائیلمچی(Éylemçi)= فعال،اکتیویست
ائلشدیرل(Éléşdirel)= منتقدانه
آچی(Açı)= زاویه
آچیقجا(Açıqca)= آشکارا
اۇلۇسلارآراسی(Uluslararası)= بین‌المللی 
اؤزندیرمک(Özendirmek)= تشویق کردن
اؤزنه(Özne)= سوژه، فاعل
اؤزرک(Özerk)= خودمختار
اۆره‌تمه‌ک(Üretmek)= تولید  کردن
اۇیرۇق(Uyruq)= تابعیت شهروندی
آسی(Ası)= بنر
اوْیسا(Oysa)= در حالیکه
اوْلای(Olay)= حادثه
اؤلچۆت(Ölçüt)= معیار
اۇزام‌بیلیم(Uzambilim)=هندسه
اۇزای‌بیلیمی(Uzaybilimi)=کیهان شناسی
اۇزمان(Uzman)= متخصص
اۇزبیلیم(Uzbilim)= ریاضی
آختارماق(Axtarmaq)= انتقال دادن
اوْنۇر(Onur)= حیثیت
ائتمن(Étmeən)= فاکتور
ائییتیمچی(Éyitimçi)= پداگوگ، مربی كودک، متخصص تعليم و تربيت
اکلملنمه(Eklemlenme)= افزودن
ایرده‌لمک(İrdelemek)= بررسی نمودن
اؤز سایقی(Öz sayqı)= عزت نفس
ایلک‌اؤیرتیم(ilköyretim)= ابتدائی
اوْرتا‌اؤیرتیم(Ortaöyretim)= دبیرستان
ائییلیم(Éyilim)= گرایش
اؤیرتمن(Öyretmen)= معلم
اؤیرتیم(Öyretim)= تدریس، تعلیم
آییرد(Ayırd)= تمیز دادن
اؤزدش(Özdeş)= یکسان، عینا 
اؤزدشلشمک(Özdeşleşmek)= یکسان‌سازی
اوْلاسی(Olası)= ممکن، محتمل
اؤزلم(Özlem)= حسرت
اؤزه‌ل(Özel)= خاص
ایزلم(İzlem)= استراتژی
اؤزه‌للیکله(Özellikle)= به خصوص
اۇلۇشۇم(Oluşum)= شکل گیری
ایله‌تی(İleti)= پیغام
اوْلاناق(Olanaq)= امکان
ایلیشگینلیک(İlişginlik)= عایدات
اؤنه‌ری(Öneri)= پیشنهاد
اۇزلاشی(Uzlaşı)= اجماع
اؤن‌گؤرمک(öngörmek)= پیش‌بینی کردن
ائدینیم(Édinim)= اکتساب
اۆلکۆ(Ülkü)= ایده‌آل
اۇیقار(Uyqar)= مدنی
اۇدقۇ(Udqu)= پیروزی
آیریم(Ayrım)= فرق
اۇلام(Ulam)= کاتگوری، طبقه‌بندی
ائییتمسه‌ل(Éyitimsel)= پداگوژیک
آشیری(Aşırı)= افراطی
اؤزگۆر(Özgür)= آزاد
ارته(Erte)= بعدی
اؤزگۆون(Özgüven)= اعتماد به نفس
اک(Ek)= علاوه، ضمیمه
اؤزه‌تله‌مک(Özétlemek)= خلاصه کردن
اۇزلۇق(Uzluq)= هنر
آدلیم(Adlım)= مشهور
اۆستۆنلۆک(Üstünlük)= برتری
اۇیۇشمازلیق(Uyuşmazlıq)= عدم تطابق
اۇیۇم(Uyum)= هارمونی
آلقی(Alqı)= ادراک
اوْداق(Odaq)= کانون
ایچسه‌للشدیریلمه‌ک(İçsélleşdirilmek)= درونی‌سازی کردن
اؤیرتی(Öyreti)= دکترین، تز
اۇیقۇن(Uyqun)= مناسب
اۇلاشماق(Ulaşmaq)= رسیدن به
اۇیقۇلاما(Uyqulama)= تطبیق،پراتیک
اۇیقۇلامالی(Uyqulamalı)= عملی
اینانج(İnanc)= باور
آزینلیق(Azınlıq)= اقلیت
ارته‌له‌مک(Ertelemek)= به تاخیر انداختن
آیاقلانما(Ayaqlanma)= عصیان،شورش، قیام
اؤزگۆن(Özgün)= اورجینال
ب
بۇلقۇ(Bulqu)= یافته
باشاری(Başarı)=موفقیت
باشاریلی(Başarılı)=موفق
باغلانتی(Bağlantı)= پیوند
بیریم(Birim)= واحد
بیرلشمیش میللتلر(Birleşmiş milletler)=سازمان ملل متحد
بۆتۆنجۆل(Bütüncül)= توتالیتر
بیریکیم(Birikim)= انباشت
باتی(Batı)= غرب
بوْللۇق(Bolluq)= رفاه
بنزشدیرمه(Benzeşdirme)= آسیمیلاسیون
بیچیم(Biçim)= فرم، شکل
باغلاج(Bağlac)= رابط
به‌للک(Bellek)= حافظه
بیلیم(Bilim)= علم،دانش
بیلیمسه‌ل(Bilimsel)= علمی
باغنازلیق(Bağnazlıq)= تعصب
باغداشیق(Bağdaşıq)= هموژن
بیلگی(Bilgi)=معلومات
بیلیم‌یۇردۇ(Bilimyurdu)= دانشگاه
بۇیرۇق(Buyruq)= فرمان
باغداشیقلاشما(Bağdaşıqlaşma)= هموژن سازی
باغیملی(Bağımlı)= وابسته
بیرئیسل(Biréysəl)= فردی
بلگه(Belge)= سند
باسقین(Basqın)= غالب
باخیش آچیسی(Baxış açısı)=زاویه دید
بیلیشسه‌ل(Bilişsel)= شناختی
بیلینج(Bilinc)= آگاهی
بوْیداش(Boydaş)= همسن
باریناق(Barınaq)= سرپناه 
باسیم(Basım)= چاپ
بیریجیک(Biricik)= تک،یگانه
باشکند(Başkend)= پایتخت
بلیرگین(Belirgin)= بارز
بیلرلنمه‌ک(Belirlenmek)= مشخص شدن، تعیین شدن
بیله‌شن(Bileşen)= کامپوننت، جزء
بؤلگه‌سل(Bölgesel)= منطقه‌ای
پ
پیتیک(Pitik)= کتاب
پراتیک(Pratik)= عملی
ت
تاریم(Tarım)= کشاورزی
ته‌مه‌ل(Temel)= اساس
توْپلۇمچۇ(Toplumçu) =سوسیالیست
توْپلۇم‌بیلیمچی(Toplumbilimçi)= جامعه شناس
تئزگن(Tézgen)= کاتالیزور
توْپلۇچالیشیم(Topluçalışım)= سمینار
تیکه‌ل(Tikel)= قسمی
تک ارکلیک(Tek erklik)= مونارشی
توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل(Toplumbilimsel)= جامعه‌شناختی
توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی
توْپلۇلۇق(Topluluq)= جمعیت
تۆزۆک(Tüzük)= نظامنامه
تؤرپۆله‌مک(Törpülemek)= سوهان زدن
تاسارلاماق(Tasarlamaq)= طراحی کردن
تئریم‌لر دیزگه‌سی(Térimlər dizgesi)= تئرمینولوژی
تاساری(Tasarı)= طرح، پروژه
توْپلاناق(Toplanaq)= کمپ
توْپلانتی(Toplantı)=نشست
تانیق(Tanıq)= شاهد
تۇغرالی(Turğalı)= رسمی
تک‌ال(Tekel)=انحصار
تاویر(Tavır)= رفتار،وضعیت
تۆره‌مک(Türemek)= مشتق شدن 
ج
جایدیریجی(Caydırıcı)= بازدارنده
چ
چاغ(Çağ)=عصر
چاغداش(Çağdaş)= معاصر
چئشید(Çéşid)= نوع
چالیشیم(Çalışım)= کمپین
چئشیدلیلیک(Çéşidlilik)= تنوع
چارپیدماق(Çarpıdmaq)= تحریف کردن
چئوره(Çévre)=محیط
چئلیشگی(Çélişgi)= متضاد
د
دایانیشما(Dayanışma)= اتحاد
دیره‌نیش(Direniş)=مقاوت
دیل‌بیلمسه‌ل(Dilbilimsel)= زبان شناختی
دۇیارلیلیق(Duyarlılıq)= حساسیت
دارتیشماق(Dartışmaq)= بحث کردن
دۇراق(Duraq)= ایستگاه
دؤنۆشۆم(Dönüşüm)= دگرگونی، تحول
دئنه‌تیم(Dénetim)= کنترل
دئنه‌ییم(Déneyim)= تجربه
دئنه‌مه‌ک(Dénemek)= آزمایش  کردن
دئوریم(Dévrim)= انقلاب
دایاتماق(Dayatmaq)= پافشاری کردن
دوْغال(Doğal)= طبیعی
دیل‌بیگلیسی(Dilbilgisi)= دستورزبان
دۆشرگه(Düşerge)= سایت
داغارجیق(Dağarcıq)= انبان
دوْناتیم(Donatım)= تجهیز
دئییشکن(Deyişken)= متغیر
دین ارکی(Din erki)=دین‌سالاری
دۆزئی(Düzéy)= سطح
دنگه(Denge)= تعادل
دئوینگن(Dévingen)= دینامیک
دۇیۇرماق(Duyurmaq)= اعلان کردن
دیش(Dış)= بیرون
درنک(Dernek)= انجمن
دوْلایسیلا(Dolayısıyla)= بنابراین
دوْلایلی(Dolaylı)= غیرمستقیم
دوْلایسیز(Dolaysız)= مستقیم
دانیشمانلیق(Danışmanlıq)= مشاوره
ز
زوْرۇنلۇ(Zorunlu)= اجباری
س
سؤزلشمه(Sözleşme)= قرارداد
سوْمۇت(Somut)= ناملموس
سۆره‌کلی(Sürekli)= مداوم
سۆره(Süre)=مدت
سۆرگۆن(Sürgün)= تبعید
ساوۇنماق(Savunmaq)= مدافعه نمودن
ساپلانتی(Saplantı)= فکر ثابت
سئچیم(Séçim)= انتخاب
ساوۇنمالی(Savunmalı)= دفاعی
سیخمان(Sıxman)= سپتامبر
سایقینلیق(Sayqınlıq)= اعتبار
ساییملاما(Sayımlama)= آمار
سئچه‌نک(Séçenek)= آلترناتیو
سۇچ(Suç)= جرم، گناه
سایقینلی(Sayqınlıq)= با پرستیژ
سیخی دۆزه‌ن(Sıxı düzen)= دیسیپلین
سوْرۇن(Sorun)= مسئله، مشکل
سوْوخا(Sovxa)= میراث
سۆره‌ج(Sürec)= پروسه
سیرالانیم(Sıralanım)= هیرارشی
سوْرۇملۇ(Sorumlu)= مسئول
سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه
سینیر(Sınır)= مرز
سیمگه(Simge)= سمبل
ساو(Sav)= ادعا
ساپتاما(Saptama)= تثبیت
سیناق(Sınaq)= امتحان
سؤیلم(Söylem)= گفتمان
سؤمۆرگه(Sömürge)= مستمعره 
سؤمۆرۆ(Sömürü)= استثمار
سئچگینچی(Séçginçi)= نخبه‌گرا
ط
تۆر (Tür)= نوع
ق
قوْشۇل(Qoşul)=شرط
قارشیدلیق(Qarşıdlıq)= ضدیت
قییی(Qıyı)= ساحل
قوْنۇ(Qonu)= موضوع
قاورام(Qavram)= مفهوم
قوْشۇت(Qoşut)= پارالل
قالخینما(Qalxınma)= توسعه
قۇتسال(Qutsal) = مقدس
قیرآچان(Qıraçan)= آوریل
قۇزئی(Quzéy)= شمال
قامۇاوْیۇ(Qamuoyu)= افکار عمومی
قاتقی(Qatqı)= مشارکت
قیلاوۇز(Qılavuz)= راهنما
قۇرامسال(Quramsal)= تئوریک
قیریلقان(Qırılqan)= شکننده
قۇرغۇلاماق(Qurğulamaq)= طراحی کردن
قیتا(Qıta)= قاره
قاتمانلاشدیرماق(Qatmanlaşdırmaq)= افزودن
قوْنۇم(Qonum)= موقعیت
قوْرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن
قیسیتلی(Qısıtlı)= محدود
قابساملی(Qapsamlı)= جامع
قایناق(Qaynaq)= منبع
قایناشما(Qaynaşma)= ادغام، تلفیق
قانیت(Qanıt)= دلیل
قۇرال(Qural)= قاعده
قۇرۇم(Qurum)= موسسه
ک
کؤکدنچی(Kökdençi)= رادیکال
کسین(Kesin)= قطعی
کز(Kez)= دفعه
کۆره‌سل(Küresel)= جهانی،گلوبال
کرال(kral)= پادشاه
کسینتیلی(Kesintili)= ناپیوسته
گ
گه‌له‌نکسه‌ل(Geleneksel)= سنتی‌
گؤرسه‌ل(Görsel)= بصری
گیریشیم(Girişim)= ابتکار،نوآوری
گؤزلملنمک(Gözlemlenmek)= مشاهده شدن
گۆنجللنمه(Güncellenme)= بروزرسانی
گؤزئتمک(Gözétmek)= نظارت کردن
گؤزگۆ(Gözgü)= آئیینه 
گه‌نه‌ل(Genel)= عمومی
گؤزآردی‌ (Gözardı)= نادیده گرفتن
گرچکدن(Gerçekden)=حقیقتا
گره‌چ(Gereç)= مواد
گه‌نه‌لگه‌(Genelge)= بخشنامه
گؤره‌جه(Görece)= نسبی
گؤرگۆل(Görgül)= تجربی
گؤسترمه‌لیک(Göstermelik)= نمایشی
گؤسترگه(Gösterge)= اشارت
گۆنده‌لیک(Gündelik)= روزمره
گۆونجه(Güvence)= گارانتی
گؤرئو(Görév)= ماموریت
گۆونلیک(Güvenlik)= امنیت
گۆون(Güven)= اعتماد
گؤوشک(Gövşek)= شل 
گره‌کلیلیک(Gereklilik)=الزام
گره‌کسینیم(Gereksinim)= نیاز، ضرورت،احتیاج
گلیشمک(Gelişmek)= توسعه  دادن
ن
نسنه‌ل(Nesnel)= آبجکتیو
نیته‌لیک(Nitelik)= کیفیت، وصف
نیته‌ل(Nitel)= کیفی
نیجه‌ل(Nicel)= کمی
قۇشاق(Quşaq)= نسل
قۇشۇل(Quşul)=شرایط
قۇشقۇ(Quşqu)= شبهه
ندن(Neden)= سبب، علت
و
وطنداش(Vetendaş)= شهروند
وئری(Véri)= اطلاعات
والی(Vali)= استاندار
وئریملی(Vérimli)= مثمرثمر
وارسیل(Varsıl)= دارا
وئرگی(Vérgi)= مالیات
وارساییم(Varsayım)= فرضیه
ه
هؤرگۆت(Hörgüt)= تشکیلات
ی
یۆکۆملۆ(Yükümlü)= مکلف
یاساق(Yasaq)= ممنوع
یۆکسک‌اؤیرنیم(Yükseköyrenim)= آموزش عالی
یاسال(Yasal)= قانونی
یاسا(Yasa)= قانون
یؤن(Yön)= جهت
یؤنه‌تیم(Yönetim)= مدیریت، اداره
یؤنتم(Yöntem)=روش
یؤنتم‌بیلیمی(Yöntembilimi)= روش‌شناسی، متدولوژی
یؤنه‌تیمسه‌ل(Yönetimsel)= اداری
یانید(Yanıd)= جواب
یاپی(Yapı)= ساختار
یئره‌ل(Yérel)= محلی
یئرلی(Yérli)= محلی
یایقین(Yayqın)= رایج
یاشامسال(Yaşamsal)= حیاتی
یاساما(Yasama)= قانونگذاری
یاتیشدیرماق(Yatışdırmaq)= راضی نمودن، ساکن کردن
یاتیریم(Yatırım)سرمایه‌گذاری
آشاما(Aşama)= مرحله
یازقی(Yazqı)= سرنوشت
یاخلاشیق(Yaxlaşıq)= تقریبا
یئددیجه(Yéddicd)= هفته
یئرکیپ(Yérkip)= نقشه
یاردیم(Yardım)= کمک
یئته‌نک(Yétdndk)= خلاقیت، توانایی
یئترلی(Yétdrli)= کافی
یۇردداشلیق(Yurddaşlıq)= شهروند
یئتگین(Yétgin)= مکمل، کامل
یوْزلاشما(Yozlaşma)= انحطاط
یئتگی(Yétgi)= اختیارات
یاد(Yad)= خارجی
یوْخسۇن(Yoxsun)= محروم
یۆرۆتۆلمک(Yürütülmek)= به اجراء گذاشتن
یۆرۆتمه(Yürütme)= قوه مجریه
یۆجه‌لتمک(Yüceltmek)= تقدس‌زائی کردن
یالین(Yalın)= ساده
یازاناق(Yazanaq)= گزارش
یاپی‌بیلیمسه‌ل(Yapıbilimsel)= مورفولوژی
یئنیلمه(Yénileme)= ترمیم، بازسازی
یئنیلگی(Yénilgi)= مغلوبیت