بلژیکده چوْخدیللی ائییتیم
اۇمۇد اۇرمۇلۇ
فلامانجا، فرانسیزجا و آلمانجا
بلژیکا، اؤلکهنین آنایاساسینا گؤره اۆچدیللی بیر اؤلکهدیر. آنایاسادا بیلدیریلن دیللر فلامانجا، فرانسیزجا و آلمانجادیر. بیر باشقا دئییشله، اؤلکه گؤچمنلر دیشیندا آلمانجا، فرانسیزجا و فلامانجه دانیشان اۆچ خالقدان اوْلۇشۇر. اؤلکه، جوْغرافی اوْلاراق والوْنیا، فلامانیا بؤلگهسی و برۆکسل باشکند بؤلگهسی اوْلماق اۆزره اۆچ بؤلگهدن اوْلۇشماقدادیر. والوْنیادا فرانسیزجا، فلامانیا بؤلگهسینده فلامانجا آغیرلیقلی اوْلاراق دانیشیلماقدادیر. بۇ بؤلگهلرده، جوْغرافی سینیرلار، دیللرین دانیشما یئرلرینه گؤره بلیرلنمیشدیر، یانی فرانسیزجا و فلامانجا بۇ بؤلگهلردهکی تک تۇغرالی دیللردیر. آنجاق باشکند بؤلگهسینده هم فلامانجا هم ده فرانسیزجا یایقین بیچیمده دانیشیلماقدادیر. بۇ بؤلگهده هم توْپلۇمسال هم ده بیرئیسل چوْخدیللیلیک سوْز قوْنۇسۇدۇر. توْپلۇمسال چوْخدیللیلیک، بیر توْپلۇمدا ایکی یا دا داها چوْخ دیلین تۇغرالی اوْلاراق قبۇل ائدیلمهسی و توْپلۇم طرفیندن یایقین بیر بیچیمده ایکی ویا داها چوْخ دیلین قۇللانیلماسی اوْلاراق تانیملانیر. بۇنا قارشیلیق بیرئیسل چوْخدیللیلیک، بیرئیلرین چوْخدیللی اوْلدۇغۇ، آنجاق بؤلگهنین تۇغرالی تک دیلی قبۇل ائدیلدییی دۇرۇملاری آچیقلار. بلژیکادا آورۇپانین بیرچوْخ بؤلگهسینده اوْلدۇغۇ کیمی هم توْپلۇمسال هم ده بیرئسل چوْخدیللیلیکده بیر آرتیش گؤزلهنیلمکدهدیر. آشاغیداکی یازی بلژیکا اؤرنهیینده چوْخدیللیلیغی اهله آلماقدادیر.
بلژیکادا چوْخدیللیلیغین تاریخسهل سۆرهجی
فلامان بؤلگهسینده چوْخدیللیلیک، اوْرتاچاغدان باشلایاراق یایقین بیر دۇرۇم اوْلمۇشدۇر. آنجاق 17. یۆزایلده، 14. لوْییس دؤنمیندن باشلایاراق، فرانسیزجا یاییلمایا باشلامیش، 19. و 20. یۆزایللرده دیل ایتگیلری یاشانمیش و بؤلگهده فرانسیزجا تک باسقین دیل اوْلمایا باشلامیشدیر. فرانسیزلاشدیرما اوْلاراق آچیقلانابیلهجک بۇ سۆرهج، 1960’لارین سوْنلاریندا اؤنلنمهیه چالیشیلمیش، بۇ دؤنمده چئشیدلی یاسالار چیخاریلاراق توْپلۇمسال چوْخدیللیلیغین یئرینه بیرئیسل چوْخدیللیلیک دستکلنمیشدیر.
والوْن بؤلگهسینده دیلسهل تاریخ سۆرهجی ایسه اوْلدۇقجا فرقلیدیر. چۆنکۆ والوْنجا، فرانساداکی دئییشیملری اۇزاقدان تعقیب ائتمیش، دئییشیملردن چوْخ ائتگیلنمیشدیر. گرچکدن فرانساداکی بیرچوْخ لهجه فرانسیز دئوریمیندن سوْنرا یوْخ اوْلۇب یئرینه ایستانداردلاشدیریلمیش بیر فرانسیزجایا بیراخیرکن ، والوْنجا اۇزۇن سۆره ایستانداردلاشما سۆرهجلرینه گیرمهمیش، دیل- ایچی فرقلی آغیزلار قۇللانیملارینی سۆردۆرمۆشدۆر.
توْپلۇمسال چوْخدیللیلیک و بیرئیسل چوْخدیللیلیک
بیرچوْخ اؤلکهده توْپلۇمسال چوْخدیللیلیغین یئرینی بیرئیسل چوْخدیللیلیغه بیراخماسیندا توْپلۇمسال حرکتلیلیغین و سیاسال دؤنۆشۆملرین اؤنملی ائتگیسی اوْلمۇشدۇر. بلژیکا اؤرنهیی ده بۇنلاردان بیریدیر. 19. یۆزایلین سوْنلارینا دوْغرۇ برۆکسلده آنادیلی فلامانجا اوْلان اۇشاقلارین، ایکیدیللی ائییتیم آلماسی اؤنه سۆرۆلهرک فرانسیزجا آغیرلیقلی ائییتیم آلمالاری ساغلانمیش و داها اؤنجه فلامانجا دانیشان بؤلگهلرده گئدرک فرانیسزجا یایقینلاشمایا باشلامیشدیر. آنجاق فلامان بؤلگهسینده و برۆکسلدهکی فلامانجا قۇللانیمینین آزالماسینا قارشی فلامان سیاسال حرکتی 19. و 20. یۆزایللرده جیددی بیر مۆخالیفت هؤرگۆتلهمیش، بیرئیسل چوْخدیللیلیکله فرانسیزلاشدیرمایی بیر تۇتمۇش و بۇ دۇرۇمۇن فلامانجا اۆچۆن بیر تهدید اوْلۇشدۇردۇغۇنۇ ساوۇنمۇشدۇر. بۇ ندنله فلامان بؤلگهسیندهکی دیل سیاستلری 1960’لاردا بیرچوْخ دیل یاساسینین چیخاریلماسییلا چوْخدیللیلیک قوْنۇسۇندا خالقین تۇتۇم و آلقیلاریندا گۆنۆمۆزده ده دوام ائدن دئییشیکلیکلرین یاشانماسینا ندن اوْلمۇش، فرانسیزجانین فلامان بؤلگهسینده تۇغرالی دیل اوْلماسینین اؤنۆنه گئچیلمیشدیر. آنجاق بۇ دۇرۇم بیر تۆر بیرئیسل چوْخدیللیلیغین اؤرتایا چیخماسینا یوْل آچمیشدیر.
اؤته یاندان عئینی دؤنمده یاشایان باشقا گلیشمهلر ده بلژیکادا بیرئیسل چوْخدیللیلیغین یاییلماسینا یوْل آچمیشدیر. 20. یۆزایلین سوْنلاریندا اوْرتایا چیخان بۇ دئییشیمین تهمهلینده ایکی ندن یاتماقدادیر. بۇنلارین ایلکی شهرلره گؤچ ائتمیش اوْلان ایشچی عایلهلرین اۇشاقلارینین اوْخۇلا باشلاماسیدیر. 1982’دن باشلایاراق فوْیر(Foyer) آدی وئریلن ایکیدیللی ائییتیم پروْقراملاری اۆزرینده دۇرۇلمۇش، بۇ پروْقراملار بیرئیسل چوْخدیللیلیغین 1990’لاردا اوْلدۇقجا آدلیم اوْلماسینا یوْل آچمیشدیر. ایکینجی ندن ایسه آورۇپانین بیرلشمهسی، یانی آورۇپا بیرلیغینین قۇرۇلماسیدیر. بۇ دۇرۇم دیل اؤیرنیمی و اؤیرتیمینه بیر یوْن وئرمیشدیر. آورۇپانین دیل سیاستلری، آنادیللری دیشیندا اهن آز ایکی یاد دیلین اؤیرنیلمهسینی اؤزندیرهرک بیرئیسل چوْخدیللیلیغین اؤن پلانا چیخارمیشدیر.
دیل پلانلاما
بلژیکادا دیل سیاستلری، بیرئیسل چوْخدیللیلیغین سۆرعتله گلیشمهسینه اۇزۇن سۆره آیاق اۇیدۇرمامیشدیر. چۆنکۆ باشکند بؤلگهسی دیشینداکی فلامان و والوْن بؤلگهرینده، فلامانجا / فرانسیزجا ایکیدیللی اوْخۇللارین آچیلماسینا یاسالار اۇزۇن سۆره ایزین وئرمهمیشدیر. آنجاق 1998’دن باشلایاراق والوْن حؤکۇمتی بیر قرارنامه چیخاراراق، بعضی قوْشۇللار آلتیندا اؤز بؤلگهلرینده ایلکاوْخۇل دۆزئیینده فلامانجا دیل درسلرینین اؤیرتیلمهسینی قبۇل ائتمیشدیر. بۇ دؤنمدن باشلایاراق والوْنیادا فلامانجا درسلرینین اوْخۇللاردا وئریلمهیه باشلانماسی اوْلۇملۇ تئپگیلر توْپلاماقدا، ایندی یاخلاشیق 20 اوْخۇل فلامانجا دیل سینیفی آچمیش دۇرۇمدادیر. آیریجا بۇ اوْخۇللاردا مۆفرداتین 20%’سیندن 80%’ینا قدر دئییشن اوْرانلاردا ایکینجی دیل اؤیرنیلمهسینه یؤنهلیک اۇیقۇلامالار ایزلنمکدهدیر. بۇنۇن دیشیندا برۆکسلده یانی باشکند بؤلگهسینده، فوْیر اوْخۇللاریندا ایسپانیوْلجا، ایتالیانجا و تۆرکجه کیمی دیللرده ده ایکیدیللی ائییتیم یاپیلابیلمکدهدیر. تۇغرالی اوْلاراق بۇ پروْقرام بلژیکالیلار اۆچۆن گئچرلی دئییلکن، گؤچله گلمیش بعضی بلژیکالی آتا- آنالار دا بۇ پروْقراملاردان یارارلانماقدادیر. فلامان بؤلگهسینده ایسه بۇ تۆر پروْقراملار هله اۇیقۇلانماماقدادیر.
چوْخدیللی دیل اؤیرتیم یؤنتملری
چوْخدیللیلیغه اوْلان ایلگی و اۇزانتیسی اوْلاراق چوْخدیللی ائییتیم، یانی بۆتۆن اؤیرنجیلرین اهن آزیندان ایکی ویا داها چوْخ دیلی اؤیرنهبیلدیغی ائییتیم پروْقراملاری، چوْخدیللی یؤنتملرله ایلگیلی دارتیشمالارا اؤن آیاق اوْلمۇشدۇر. والوْن بؤلگهسینده کانادا ائییتیم سیستمینده قۇللانیلان چوْخدیللیلشدیرمه (İmmersion) یؤنتمی داها چوْخ ترجیح ائدیلیرکن، آورۇپانین بیرچوْخ اؤلکهسینده اوْلدۇغۇ کیمی بلژیکانین چوْخۇ بؤلگهسینده CLIL (Content and Language Integrated Learning) آدی وئریلن مۆفردات قوْنۇلارینین اؤیرتیلمک ایستهین دیل یوْلۇ ایله اؤیرتیلمهسی یؤنتهمی اۇیقۇلانیلماقدادیر. CLIL یؤنتمی، چوْخدیللیلشدیرمه پروْقراملارینا اوْرانلا داها چوْخ ترجیح ائدیلمیش، بۇ دا داها اسنک بیر پروْقرام اوْلماسینا گؤندرمه یاپیلماقدادیر. CLIL پروْقراملاری، بئش فرقلی بوْیۇتا اوْداقلاناراق، آماج دیلین یانیسیرا چئورهسل؛ اکینجسهل، ایچهریکلی و اؤیرنیمله ایلگیلی ائتمنلری ده حئسابا قاتاراق دیل اؤیرنیلمهسینه داها بۆتۆنلۆکلۆ بیر یاناشما گتیرمیشدیر.
