ایران‌دا ایکی‌دیللی و چوْخ‌دیللی ائییتیمه دؤنۆک اؤنری‌لر

اۇمۇد اۇرمۇلۇ 

بۇگۆن دۆنیادا ته‌مه‌ل سوْرۇن، فرقلیلیکلردن اوْلۇشان بیر توْپلۇمۇن بیر آرادا و باریش ایچینده یاشاماسینی ساغلاماقدیر. دۆنیانین هر بؤلگه‌سینده اؤزۆنۆ سیستمدن دیشلانمیش حیس‌ائدن گرۇپلارین ایستکلری سیاسی و حۆقۇقی گۆندمده ایلک سیرادا یئر آلماقدادیر. ایراندا دا، اۇزۇن سۆره‌دن بری، فرقلی توْپلۇمسال بؤلۆملر و اؤزه‌للیکله تۆرکلر، سیستمین باسقیجی و تک‌تیپلشدیریجی کاراکترینین اؤزگۆرلۆکچۆ و چوْخۇلجۇ یؤنده ائوریلمه‌سی اۆچۆن ایستکلرینی قامۇسال آلاندا دیله گتیرمکده‌دیرلر. ایرانداکی توْلۇمسال آیریشمانی اؤنله‌مک و بیرلیکده یاشاما ایسته‌یی، بۇ حاق و ایستکلره قارشی آلیناجاق تاویرلا یاخیندان ایلگیلی‌دیر. اه‌یر سیاسال سیستم، بۇ ایستکلری ایستک صاحیبلری ایله قارشیلیقلی بیر ایلیشگی ایچه‌ریسینه گیره‌رک قارشیلاما یؤنۆنده بیر ترجیحده بۇلۇنۇرسا، توْپلۇمسال اۇزلاشما و آیریشمانین اؤنلنمه‌سی ساغلاما اوْلاسیلیغی آرتاجاقدیر. آنجاق بۇ ایستکلر، بۇگۆنه قدر اوْلدۇغۇ کیمی، باسدیریلمایا و گؤرمزدن گلینمه‌یه دوام ائدیلرسه، توْپلۇمسال آیریشما ته‌مه‌للرینین قیریقلاری داها درینله‌شر و آیریشمالارا سوْن وئرمک اوْلاناغی تماما اوْرتادان قالخاجاقدیر.

ایرانداکی توْپلۇمسال اۇزلاشمازلیقلارین بیری، آنادیلینین و بۇ چالیشمادا اینجه‌لندیغی تۆرکجه‌نین ائییتیمده قۇللانیلماسینا دؤنۆک ایستکلرین قارشیلانماماسی‌دیر. ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماماسی، آنادیلی فارسجا اوْلمایان تۆرک اؤیرنجی‌لرین ائییتیمدن ائشیت بیر بیچیمده یارارلاناماماسینا و بۇ ائشیت‌سیزلیغین توْپلۆمسال بیر آیریشما یارادماسینا یوْل آچماقدادیر. بۇ آیریشما اوْرتامینی بسله‌ین بیر باشقا ائتمن ده، اؤیرتمنلر و اؤیرنجیلر آراسیندا، اؤیرتمنلر و عایله‌لر آراسیندا، آنادیلی بیربیریندن فرقلی اوْلان اؤیرنجیلر و دوْلایسییلا توْپلۇمداکی فرقلی اکینج‌لر آراسیندا دیلدن قایناقلی ایله‌تیشیمسیزلیک اوْلاراق گؤرۆله‌بیلر. بۇ ائشیتسیزلیغین و ایله‌تیشیمسیزلیغین تخریب ائتدیغی توْپلۇمسال باریش و بیرلیکده یاشاما ایسته‌ییی بیر یانا، ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماماسی، آنادیلی تۆرکجه اوْلان اؤیرنجیلر آچیسیندان چوْخ یؤنلۆ اوْلۇمسۇز سوْنۇجلار قابساماقدادیر. بۆتۆن بۇ اؤزه‌للیکلر دیققته آلیندیغیندا، آنادیلینده ائییتیم ایستکلرینین قارشیلانماسی نؤقطه‌سینده گۆندمه گله‌بیله‌جک اؤنلم‌لر، ائییتسه‌ل، یاسال، یؤنه‌تیمسه‌ل و اکینجسه‌ل اوْلاراق سیرالانابیلر.

وار اوْلان ائییتیم سیاستلری و اۇیقۇلامالاری سیاسی، دیلسه‌ل، ائییتسه‌ل و اکینجسه‌ل آچیلاردان گۆجسۆزلشدیریجی و دیشلایییجیدیر. داها اؤنجه ده دئیینیلدیغی کیمی، بۇ سیاستلر و اۇیقۇلامالار، اؤزه‌للیکله تۆرک اؤیرنجیلر آچیسیندان جیددی دیلسه‌ل، ائییتسه‌ل، پسیکوْلوْژیک، توْپلۇمسال تخریباتلارا یوْل آچمیشدیر. باشقا بیر دئییشله، اؤیرتمنلر و اؤیرنجیلر آراسیندا باسقیجی ایلیشگیلرین گلیشمه‌سینه، اؤیرنجیلرین ائییتیمه گئریدن باشلامالارینا و دوْلایسییلا سینیفدا قالمالارینا، اوْخۇلۇ بیراخمالارینا و سوْنۇندا اوْخۇلدا باشاریسیز اوْلمالارینا، تۆرکجه دانیشدیقلاری اۆچۆن دامقالانمالارینا، فرقلی شیددت تۆرلرینه معرۇض قالمالارینا، یاشاملارینین ایله‌ریده‌کی آشامالاریندا دا اؤزلرینی ایفاده ائتمکده سوْرۇنلار یاشامالارینا، آنا- آتالارییلا ایلیشگیلرینین سوْرۇن یارانماسی و آنادیللرینی ایتیرمه‌لرینه یوْل آچمیشدیر. آیریجا، وار اوْلان سیاستلری، اؤیرتمنلرین چالیشما قوْشۇللارینی اوْلۇمسۇز یؤنده ائتگیله‌یه‌رک، وئریملی و ائتگین بیر ائییتیم – اؤیرتیم سۆره‌‌جینی انگللمکده‌دیر. بۆتۆن بۇ اوْلۇمسۇزلۇقلارین اوْرتادان قالدیریلماسی اۆچۆن آلینماسی گره‌کن کؤکلۆ ائییتسه‌ل اؤنلم‌لر واردیر. بۇنلار بئله سیرالانا‌بیلر:

- تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمده قۇللانیلاجاق تۆرکجه- فارسجا ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری گلیشدیریلمه‌لی،

- باسقیجی اؤیرتمن- اؤیرنجی ایلیشگیلرینین دؤنۆشدۆرۆلمه‌سی اۆچۆن ائییتیملر وئریلمه‌لی،

- ایکی‌دیللی اؤیرتمن یئتیشدیرمه بؤلۆملری آچیلمالی،

- ایکی‌دیللی ائییتیم مۆفرداتی گلیشدیرمه و اؤلچمه- ده‌یرلندیرمه مرکزلری قۇرۇلمالی،

- ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسی و ایکی‌دیللیلیک حاققیندا قامۇاوْیۇنۇن بۆتۆن بؤلۆملرینده بیلینج یارادیلمالی،

- اؤیرتمن آدایلارینا دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل چئشیدلیلیک حاققیندا ائییتیم وئریلمه‌لی، بنزر بیر ائییتیم خیدمت- ایچی ائییتیم توْپلۇچالیشیم یوْلۇیلا اؤیرتمنلره وئریلمه‌لی،

- تۆرکجه بیلن اؤیرتمنلره ایکی‌دیللی اؤیرتیم یؤنتملری و اؤرنکلری حاققیندا قایناقلار ساغلانمالی،

- تۆرکجه‌نین دانیشیلدیغی بؤلگه‌لرده چالیشان تۆرکجه بیلمه‌ین اؤیرتمنلر تۆرکجه اؤیرنمه‌یه اؤزندیریلمه‌لی،

- تۆرکجه بیلن اؤیرنجیلره یؤنه‌لیک تۆرکجه اوْخۇما- یازما سینیفلاری آچیلمالی،

- آتا- آنالارا یؤنه‌لیک تۆرکجه اوْخۇر- یازارلیق سینیفلاری آچیلمالی،

- اؤیرنجیلرین تۆرکجه دیل باجاریلارینی گلیشدیرمه‌یه یؤنه‌لیک تی‌وی پروْگراملاری حاضیرلانمالی‌دیر.

بۇ ائییتسه‌ل اؤنلملرین آلینماسی حالینده اؤیرنجیلر ساغلیقلی و ده‌نگه‌لی بیر ایکی‌دیللیلیک گلیشدیره‌جکلردیر . بئله‌ بیر اوْرتامدا، اؤیرنجیلر کیملیکلرینین تانیندیغینی حیس‌ائدرک و اوْخۇلا قارشی داها اوْلۇملۇ بیر تۇتۇم سرگیله‌یه‌جکلردیر. بۇ، اؤیرنجیلرین اؤزگۆونلرینی بسله‌یه‌جک و دوْلایسییلا اوْخۇل باشاریسینی اؤنملی اؤلچۆده ائتگیله‌یه‌جکدیر. اؤته یاندان، بئله ائتگیلی و وارسیللاشدیریجی بیر ائییتیم آلان اؤیرنجیلرین باشقا دیللر و اکینجلرله ایله‌تیشیمی ده داها گۆجلۆ اوْلاجاق و توْپلۇمسال باریش اۆچۆن گره‌کلی اوْلان اکینجلرآراسی دانیشیق بسلنه‌جکدیر. آیریجا، بۇ سایه‌ده اؤیرنجیلرین ایقتیصادی و توْپلۇمسال گلیشمه‌لری ده گۆونجه آلتینا آلیناجاقدیر. بۇ اؤنلملرین ساغلادیغی یارارلار، داها اؤنجه اینجه‌له‌نن اؤلکه اؤرنکلرینده و اؤزه‌للیکله باسکجا – ایسپانیا اوْلاییندا آچیقجا گؤرۆلمکده‌دیر. اؤته یاندان، اینجه‌له‌نن اؤرنکلرده ده اوْرتاق اوْلان شئی، ائییتسه‌ل اؤنلملرین سۆره‌کلی گؤزدن گئچیریلمه‌سینه دۇیۇلان گره‌کسینیم‌دیر. ایران‌دا دا ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسینا یؤنه‌لیک سیاستلر گلیشدیریرکن بۇ اؤزه‌لیغین کسینلیکله دیققته آلینماسی گره‌کیر.

اؤته یاندان، بۇ ائییتسه‌ل اؤنلملرین آلینابیلمه‌سی اۆچۆن، اؤنجه‌لیکله ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسینین ته‌مه‌ل بیر اینسان حاققی اوْلدۇغۇنا و بۇ حاققین هر آشاماسیندا قۇللانیلماسی گره‌کدیغینه یؤنه‌لیک ایستکلرین سیاسال سیستم طرفیندن قبۇل ائدیلمه‌سی و ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسینین آنایاسال و یاسال گۆونجه‌یه قوْوۇشاراق حۆقۇقی آچیدان گۆونجه آلتینا آلینماسی گره‌کمکده‌دیر.

بۇ حۆقۇقی گۆونجه ایکی یوْللا ساغلانابیلر: ایلکی، بۆتۆن ائییتیم- اؤیرتیم یاشامینی دۆزه‌نله‌ین یاسالار اوْلماق اۆزره‌ حۆقۇقی قوْنۇلارین دیلسه‌ل و ائییتسه‌ل حاقلارا ایلیشگین یاساقلاردان آریندیریلماسی و یاسالارین بۇ حاقلاری تانیر حاله گتیریلمه‌سیدیر. ایکینجیسی ایسه، اۇلۇسلارآراسی بلگه‌لرده ایفاده‌سینی تاپان دیلسه‌ل و ائییتسه‌ل حاقلارین حۆقۇق قوْنۇلارینا گیرمه‌سی و بۇ قوْنۇلارین دئولتین قوْیدۇغۇ بۆتۆن چکینجه‌لرین قالدیریلماسیدیر. داها اؤنجه اینجه‌له‌نن اؤلکه اؤرنکلرینده ده گؤرۆلدۆیۆ کیمی، بۇ تۆر آنایاسال اؤنلم‌لر، آنادیلینده ائییتیم حاققینی گۆونجه‌یه آلینماسی یؤنۆنده آتیلاجاق ایلک آدیملاردان بیریدیر. 

حۆقۇقی باخیش آچیسینین دئییشمه‌سی، سیاسال اکینجین، سیستمین و یؤنه‌تیمسه‌ل یاپینین دا دؤنۆشمه‌سینی برابرینده گتیره‌جکدیر. فرقلی دیللری و اکینجلری گؤزآردی ائدن آشیری مرکزی بیر ائییتیم سیاستی، هم توْپلۇمسال بیرلیکده یاشاما ایلکه‌سینی زده‌له‌مکده و هم ده ائتگیلی و وارسیللاشدیریجی بیر ائییتیمین اؤنۆنده انگل اوْلۇشمۇشدۇر. چۆنکۆ ائتگیلی و وارسیللاشدیریجی بیر ائییتیم، فرقلی بؤلگه‌لرده‌کی دئییشیک احتیاجلارا تئزلیکله و ائتگین بیر بیچیمده یانیت وئره‌بیله‌جک اه‌سنک اوْخۇل سیستملرینی زوْرۇنلۇ قیلار. ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسینی اؤن‌گؤرن ایکی‌دیللی بیر ائییتیم سیاستینین اۇیقۇلانابیلمه‌سی اۆچۆن یؤنه‌تیمسه‌ل یاپیلانمادا دا اینسان اوْداقلی بیر دؤنۆشۆمه احتیاج واردیر. بۇ دۇرۇم، چالیشمادا اینجه‌له‌نن کوْرسیکاجا – فرانسا، باسکجا – ایسپانیا و اۇیقۇرجا – چین اؤرنکلرینده ده آچیق بیر بیچیمده گؤرۆلمکده‌دیر. هر اۆچ اؤرنکده ده، فرقلی ائییتیم سیاستلری اۇیقۇلانمیش اوْلماقلا بیرلیکده، دئییشن درجه‌لرده مرکزدن یئره‌ل یؤنه‌تیملره دوْغرۇ بیر یئتگی دئوری همیشه سؤز قوْنۇسۇ اوْلمۇشدۇر.

حۆقۇقی و سیاسی اؤنلملرین گؤزلندیغی ایشلولری یئرینه گتیره‌بیلمه‌سی اۆچۆن، بۇ اؤنلملرین توْپلۇم طرفیندن ده ایچ‌سئللشدیریلمه‌سی گره‌کیر. توْپلۇمدا فرقلی اکینجلرین ده‌یرلی اوْلدۇغۇ، هر اکینجین قوْرۇنماسی گره‌کدیغی، دیللر آراسیندا باسقیجی و دیشلاییجی بیر سیرالانیمین اوْلمادیغی، بۆتۆن دیللرین بیرائی‌لری و توْپلۇمۇ هم گۆجلندیرن هم ده وارسیللاشدیران بیر اؤیه اوْلدۇغۇ قوْنۇسۇندا بیر اکینجین گلیشمه‌سی چوْخ گره‌کلیدیر. بۇ ندنله، هم سیاسال اوْرقانلار و هم ده سیویل توْپلۇم قۇرۇلۇشلاری، بیلیم‌یۇردلار و ائییتیم قۇرۇملاری بئله بیر اکینجسه‌ل دؤنۆشۆمۆن گرچکلشه‌بیلمه‌سی اۆچۇن همیشه‌لیک بیر چابا ایچه‌ریسینده اوْلمالیدیرلار. اؤزه‌للیکله باسکجا – ایسپانیا اؤرنه‌یینده گؤرۆلدۆیۆ کیمی، بۇ تۆر توْپلۇمسال اۇزلاشییا دایالی بیر اکینجسه‌ل دؤنۆشۆم، ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسینا یؤنه‌لیک اؤنلملرین اۇزۇن سۆره‌ده قالیجی اوْلماسینین تک گۆونجه‌سیدیر.

سوْنۇج اوْلاراق، یۇخاریدا دارتیشیلان یاسال، یؤنه‌تیمسه‌ل و ائییتسه‌ل اؤنلملری مادده‌لری حالینده یئنیله‌مک گره‌کیرسه، چالیشمانین اؤنه‌ریلری آشاغیداکی کیمی اؤزه‌تلنه‌بیلر:

1- تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمینده قۇللانیلاجاق تۆرکجه- فارسجا ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری گلیشدیریلمه‌لی، بۇ موْدللرین گلیشدیریلمه‌سینه قوْشۇت اوْلاراق یۇخاریدا سیرالانان باشقا ائییتسه‌ل اؤنلملرین اۇیقۇلانمایا باشلاماسی اۆچۆن گره‌کلی چالیشمالار یاپیلمالی و ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللرینین دئییشن احتیاجلار و قوْشۇللار دوْغرۇلتۇسۇندا سۆره‌کلی گؤزدن گئچیریلمه‌سی گره‌کدیغی اۇنۇدۇلمامالیدیر. 

2- باشدا آنایاسا و یاسالار اوْلماق اۆزره بۆتۆن حۆقۇقی قوْنۇلار دیلسه‌ل و ائییتسه‌ل حاقلارا ایلیشگین یاساقلاردان آریندیریلمالی و یاسالار بۇ حاقلاری تانیر حاله گتیریلمه‌لیدیر. آیریجا، اۇلۇسلارآراسی بلگه‌لرده ایفاده‌سی وار اوْلان دیلسه‌ل و ائییتسه‌ل حاقلارین حۆقۇق قایدالارینا گیرمه‌سی و بۇ قوْنۇدا دئولتین قوْیدۇغۇ بۆتۆن چکینجه‌لرین قالدیریلماسی ساغلانمالیدیر.

3- ائتگیلی و وارسیللاشدیریجی بیر ائییتیمین فرقلی بؤلگه‌لرده‌کی دئییشیک احتیاجلارا تئزلیکله و ائتگین بیر بیچیمده یانیت وئره‌بیله‌جک اه‌سنک اوْخۇل سیستئملرینی گره‌کلی قیلدیغی گرچه‌ییندن حرکتله، یؤنه‌تیمسه‌ل یاپیلانمادا دا اینسان اوْداقلی بیر دؤنۆشۆمه گئدیلمه‌لیدیر.

4- توْپلۇمداکی فرقلی اکینج و دیللر آراسیندا باسقیجی و دیشلاییجی بیر سیرالانیمین وار اوْلدۇغۇ، بۆتۆن دیللرین و اکینجلرین بیرائی‌لری و توْپلۇمۇ هم گۆجلندیرمه هم ده وارسیللاشدیران بیر اؤیه اوْلدۇغۇ گرچه‌یینی منیمسه‌ین بیر اکینجین گلیشمه‌سی اۆچۆن یاسال اوْرقانلارین، سیویل توْپلۇم قۇرۇلۇشلارینین، بیلیم‌یۇردلارین و ائییتیم قۇرۇملارینین چابا گؤسترمه‌سی و بۇنا یؤنه‌لیک سیاست و اۇیقۇلامالارین گلیشدیرمه‌سی گره‌کمکده‌دیر. 

قۇشقۇسۇز، ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسی، ایکی‌دیللی‌لیک و اکینجسه‌ل چوْخۇلجۇلۇق قوْنۇلاری ایراندا سوْرۇنلۇ بیر سیاسال و تاریخسه‌ل سوْوخایا صاحیبدیر. بۇ سوْرۇنلۇ سوْوخا، بۇ قوْنۇدا یاپیلماسی گره‌کنلرین نه قدر گره‌کلی و عئینی زاماندا نه قدر گۆج اوْلدۇغۇنۇ گؤستریر. ایران، سوْرۇنلارین اۆسته‌سیندن گلمک اۆچۆن اؤز موْدلینی اۆره‌تمک زوْرۇندادیر. بۇ موْدللر اۆره‌تیلیرکن، بۇ چالیشمادا یئر آلان بیلگیلر و دۆنیاداکی باشقا اؤرنکلرده گؤز اؤنۆنه آلینیب داها اؤنجه ده بۇ توْر سوْرۇنلار یاشایان و هله یاشاماقدا اوْلان اؤلکه‌لرین دئنه‌ییملریندن و بۇ دئنه‌يیملر اۆزرینده یاپیلمیش آکادمیک و ائییتیمسه‌ل چالیشمالاردان یارارلانیلابیلر.

تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:

الف

اۇلۇسال(Ulusal)= ملی

اۇلاشیم(Ulaşım)= حمل و نقل

ایرماق(Irmaq)= نهر

اسکی(Eski)= قدیمی

اریشیم(Erişim)= دسترسی

آدا(Ada)= جزیره

آدای(Aday)= کاندید، نامزد

آیریمچیلیق(Ayrımçılıq)= تبعیض

آیریلیقچی(Ayrılıqçı)= جدایی‌طلب

ایومه(İvmə)= شتاب، سرعت

آیریجالیق(Ayrıcalıq)= امتیاز

آیریشما(Ayrışma)= جدایی، انحلال

ائوریلمک(Évrilmək)= تکامل یافتن

آراج(Arac)= ابزار، واسط

آراشدیرما(Araşdırma)= تحقیق

ایله‌تیشیم(İletişim)=ارتباط

اکینج(Ekinc)= فرهنگ

ائشیت(Eşit)= برابر

اۇیارلار(Uyarlar)= سازگار می کند

اوْی(Oy)= رای

ائش‌گۆدۆم  (Éşgüdüm)= هماهنگ

ائتگیله‌شیم(Étgiləşim)= تعامل

ائتگن(Étgən)=فاکتور

ایچه‌ریک(İçerik)= محتوی

اؤنملی(Önemli)= مهم

اوْلۇملۇ(Olumlu)= مثبت

اوْلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی

ائییتیم(Éyitim)= آموزش

آماج(Amac)= هدف

ائییتیمسه‌ل(Éyitimsel)= تربیتی

اوْخۇل(Oxul)= مدرسه

اؤنلم(Önlem)= تدبیر

اۇلۇس(Ulus)= ملت

ایلیشگی(İlişgi)= مناسبت، علاقه

آنامالچی(Anamalçı)= کاپیتالیست

انگلله‌مک(Engellemek)=جلوگیری کردن

آنامال(Anamal)= سرمایه

اسنکلیک(Esneklik)= انعطاف پذیری

آنایاسا(Anayasa)= قانون اساسی

اؤن‌قوْشۇل(Önqoşul)= پیش‌شرط

اؤن‌یارقی(Önyarqı)= پیش‌داوری

ایلیشگین(İlişgin)= عاید، مرتبط

ایلگیلی(İlgili)=مرتبط

آغ(Ağ)= شبکه

اؤنجل(Öncel)= قبلی، پیشین

ارگنلیک(Ergenlik)= بلوغ

اۆزگۆسه‌ل(Üzgüsel)= دراماتیک

آلابیلیرلیک(Alabilirlik)= کاپاسیته، ظرفیت

اوْنای(Onay)= تصدیق

ائگه‌من(Égemən)= حاکم‌

ائگه‌منلیک(Égemənlik)= حاکمیت

اؤرنک(Örnek)= مثال

اؤرتۆشمک(Örtüşmek)=منطبق بر هم

ائورنسه‌ل(Évrensel)= جهانی

آیرینتی(Ayrıntı)= جزئیات

آبارتماق(Abartmaq)= مبالغه کردن

ایگید(İgid)= قهرمان

اۆرۆن(Ürün)= محصول

اوْنارماق(Onarmaq)= ترمیم کردن، تعمیر کردن

اؤیکۆ(Öykü)= حکایه

اؤومه(Övmə)= ستایش، وصف

اوْران(Oran)= میزان

اوْرمان(Orman)=جنگل

ایلکه(İlke)= پرنسیب

ایلکه‌ل(İlkel)= ابتدائی

ایزله‌نیم(İzlenim)= تصور

ائیلم(Éylem)=کنش

ائتگین(Étgin)= فعال

اۆیه(Üye)= عضو

اه‌ک(Ek)=اضافی

ائدیلگین(Édilgin)= غیرفعال

اینسان‌بیلیمچی(İnsanbilimçi)= انسان‌شناس

ایشلوسه‌ل(İşlevsel)= تابعی

آیلیق(Aylıq)= ماهانه، حقوق

اؤندر(Öndər)= رهبر

آیدین(Aydın)= روشنفکر

آلت ‌قۇرۇل(Alt qurul)= کمیته

اۆستلنمک(Üstlenmek)= بر عهده گرفتن

ائش‌زامانلی(Éşzamanlı)= همزمان

اسینلنمک(Esinlenmek)= الهام گرفتن

ائش‌دیر(Éşdeyer)= معادل،هم ارز

ائیلمچی(Éylemçi)= فعال،اکتیویست

ائلشدیرل(Éléşdirel)= منتقدانه

آچی(Açı)= زاویه

آچیقجا(Açıqca)= آشکارا

اۇلۇسلارآراسی(Uluslararası)= بین‌المللی 

اؤزندیرمک(Özendirmek)= تشویق کردن

اؤزنه(Özne)= سوژه، فاعل

اؤزرک(Özerk)= خودمختار

اۆره‌تمه‌ک(Üretmek)= تولید  کردن

اۇیرۇق(Uyruq)= تابعیت شهروندی

آسی(Ası)= بنر

اوْیسا(Oysa)= در حالیکه

اوْلای(Olay)= حادثه

اؤلچۆت(Ölçüt)= معیار

اۇزام‌بیلیم(Uzambilim)=هندسه

اۇزای‌بیلیمی(Uzaybilimi)=کیهان شناسی

اۇزمان(Uzman)= متخصص

اۇزبیلیم(Uzbilim)= ریاضی

آختارماق(Axtarmaq)= انتقال دادن

اوْنۇر(Onur)= حیثیت

ائتمن(Étmeən)= فاکتور

ائییتیمچی(Éyitimçi)= پداگوگ، مربی كودک، متخصص تعليم و تربيت

اکلملنمه(Eklemlenme)= افزودن

ایرده‌لمک(İrdelemek)= بررسی نمودن

اؤز سایقی(Öz sayqı)= عزت نفس

ایلک‌اؤیرتیم(ilköyretim)= ابتدائی

اوْرتا‌اؤیرتیم(Ortaöyretim)= دبیرستان

ائییلیم(Éyilim)= گرایش

اؤیرتمن(Öyretmen)= معلم

اؤیرتیم(Öyretim)= تدریس، تعلیم

آییرد(Ayırd)= تمیز دادن

اؤزدش(Özdeş)= یکسان، عینا 

اؤزدشلشمک(Özdeşleşmek)= یکسان‌سازی

اوْلاسی(Olası)= ممکن، محتمل

اؤزلم(Özlem)= حسرت

اؤزه‌ل(Özel)= خاص

ایزلم(İzlem)= استراتژی

اؤزه‌للیکله(Özellikle)= به خصوص

اۇلۇشۇم(Oluşum)= شکل گیری

ایله‌تی(İleti)= پیغام

اوْلاناق(Olanaq)= امکان

ایلیشگینلیک(İlişginlik)= عایدات

اؤنه‌ری(Öneri)= پیشنهاد

اۇزلاشی(Uzlaşı)= اجماع

اؤن‌گؤرمک(öngörmek)= پیش‌بینی کردن

ائدینیم(Édinim)= اکتساب

اۆلکۆ(Ülkü)= ایده‌آل

اۇیقار(Uyqar)= مدنی

اۇدقۇ(Udqu)= پیروزی

آیریم(Ayrım)= فرق

اۇلام(Ulam)= کاتگوری، طبقه‌بندی

ائییتمسه‌ل(Éyitimsel)= پداگوژیک

آشیری(Aşırı)= افراطی

اؤزگۆر(Özgür)= آزاد

ارته(Erte)= بعدی

اؤزگۆون(Özgüven)= اعتماد به نفس

اک(Ek)= علاوه، ضمیمه

اؤزه‌تله‌مک(Özétlemek)= خلاصه کردن

اۇزلۇق(Uzluq)= هنر

آدلیم(Adlım)= مشهور

اۆستۆنلۆک(Üstünlük)= برتری

اۇیۇشمازلیق(Uyuşmazlıq)= عدم تطابق

اۇیۇم(Uyum)= هارمونی

آلقی(Alqı)= ادراک

اوْداق(Odaq)= کانون

ایچسه‌للشدیریلمه‌ک(İçsélleşdirilmek)= درونی‌سازی کردن

اؤیرتی(Öyreti)= دکترین، تز

اۇیقۇن(Uyqun)= مناسب

اۇلاشماق(Ulaşmaq)= رسیدن به

اۇیقۇلاما(Uyqulama)= تطبیق،پراتیک

اۇیقۇلامالی(Uyqulamalı)= عملی

اینانج(İnanc)= باور

آزینلیق(Azınlıq)= اقلیت

ارته‌له‌مک(Ertelemek)= به تاخیر انداختن

آیاقلانما(Ayaqlanma)= عصیان،شورش، قیام

اؤزگۆن(Özgün)= اورجینال

ب

بۇلقۇ(Bulqu)= یافته

باشاری(Başarı)=موفقیت

باشاریلی(Başarılı)=موفق

باغلانتی(Bağlantı)= پیوند

بیریم(Birim)= واحد

بیرلشمیش میللتلر(Birleşmiş milletler)=سازمان ملل متحد

بۆتۆنجۆل(Bütüncül)= توتالیتر

بیریکیم(Birikim)= انباشت

باتی(Batı)= غرب

بوْللۇق(Bolluq)= رفاه

بنزشدیرمه(Benzeşdirme)= آسیمیلاسیون

بیچیم(Biçim)= فرم، شکل

باغلاج(Bağlac)= رابط

به‌للک(Bellek)= حافظه

بیلیم(Bilim)= علم،دانش

بیلیمسه‌ل(Bilimsel)= علمی

باغنازلیق(Bağnazlıq)= تعصب

باغداشیق(Bağdaşıq)= هموژن

بیلگی(Bilgi)=معلومات

بیلیم‌یۇردۇ(Bilimyurdu)= دانشگاه

بۇیرۇق(Buyruq)= فرمان

باغداشیقلاشما(Bağdaşıqlaşma)= هموژن سازی

باغیملی(Bağımlı)= وابسته

بیرئیسل(Biréysəl)= فردی

بلگه(Belge)= سند

باسقین(Basqın)= غالب

باخیش آچیسی(Baxış açısı)=زاویه دید

بیلیشسه‌ل(Bilişsel)= شناختی

بیلینج(Bilinc)= آگاهی

بوْیداش(Boydaş)= همسن

باریناق(Barınaq)= سرپناه 

باسیم(Basım)= چاپ

بیریجیک(Biricik)= تک،یگانه

باشکند(Başkend)= پایتخت

بلیرگین(Belirgin)= بارز

بیلرلنمه‌ک(Belirlenmek)= مشخص شدن، تعیین شدن

بیله‌شن(Bileşen)= کامپوننت، جزء

بؤلگه‌سل(Bölgesel)= منطقه‌ای

پ

پیتیک(Pitik)= کتاب

پراتیک(Pratik)= عملی

ت

تاریم(Tarım)= کشاورزی

ته‌مه‌ل(Temel)= اساس

توْپلۇمچۇ(Toplumçu) =سوسیالیست

توْپلۇم‌بیلیمچی(Toplumbilimçi)= جامعه شناس

تئزگن(Tézgen)= کاتالیزور

توْپلۇچالیشیم(Topluçalışım)= سمینار

تیکه‌ل(Tikel)= قسمی

تک ارکلیک(Tek erklik)= مونارشی

توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل(Toplumbilimsel)= جامعه‌شناختی

توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

توْپلۇلۇق(Topluluq)= جمعیت

تۆزۆک(Tüzük)= نظامنامه

تؤرپۆله‌مک(Törpülemek)= سوهان زدن

تاسارلاماق(Tasarlamaq)= طراحی کردن

تئریم‌لر دیزگه‌سی(Térimlər dizgesi)= تئرمینولوژی

تاساری(Tasarı)= طرح، پروژه

توْپلاناق(Toplanaq)= کمپ

توْپلانتی(Toplantı)=نشست

تانیق(Tanıq)= شاهد

تۇغرالی(Turğalı)= رسمی

تک‌ال(Tekel)=انحصار

تاویر(Tavır)= رفتار،وضعیت

تۆره‌مک(Türemek)= مشتق شدن 

ج

جایدیریجی(Caydırıcı)= بازدارنده

چ

چاغ(Çağ)=عصر

چاغداش(Çağdaş)= معاصر

چئشید(Çéşid)= نوع

چالیشیم(Çalışım)= کمپین

چئشیدلیلیک(Çéşidlilik)= تنوع

چارپیدماق(Çarpıdmaq)= تحریف کردن

چئوره(Çévre)=محیط

چئلیشگی(Çélişgi)= متضاد

د

دایانیشما(Dayanışma)= اتحاد

دیره‌نیش(Direniş)=مقاوت

دیل‌بیلمسه‌ل(Dilbilimsel)= زبان شناختی

دۇیارلیلیق(Duyarlılıq)= حساسیت

دارتیشماق(Dartışmaq)= بحث کردن

دۇراق(Duraq)= ایستگاه

دؤنۆشۆم(Dönüşüm)= دگرگونی، تحول

دئنه‌تیم(Dénetim)= کنترل

دئنه‌ییم(Déneyim)= تجربه

دئنه‌مه‌ک(Dénemek)= آزمایش  کردن

دئوریم(Dévrim)= انقلاب

دایاتماق(Dayatmaq)= پافشاری کردن

دوْغال(Doğal)= طبیعی

دیل‌بیگلیسی(Dilbilgisi)= دستورزبان

دۆشرگه(Düşerge)= سایت

داغارجیق(Dağarcıq)= انبان

دوْناتیم(Donatım)= تجهیز

دئییشکن(Deyişken)= متغیر

دین ارکی(Din erki)=دین‌سالاری

دۆزئی(Düzéy)= سطح

دنگه(Denge)= تعادل

دئوینگن(Dévingen)= دینامیک

دۇیۇرماق(Duyurmaq)= اعلان کردن

دیش(Dış)= بیرون

درنک(Dernek)= انجمن

دوْلایسیلا(Dolayısıyla)= بنابراین

دوْلایلی(Dolaylı)= غیرمستقیم

دوْلایسیز(Dolaysız)= مستقیم

دانیشمانلیق(Danışmanlıq)= مشاوره

ز

زوْرۇنلۇ(Zorunlu)= اجباری

س

سؤزلشمه(Sözleşme)= قرارداد

سوْمۇت(Somut)= ناملموس

سۆره‌کلی(Sürekli)= مداوم

سۆره(Süre)=مدت

سۆرگۆن(Sürgün)= تبعید

ساوۇنماق(Savunmaq)= مدافعه نمودن

ساپلانتی(Saplantı)= فکر ثابت

سئچیم(Séçim)= انتخاب

ساوۇنمالی(Savunmalı)= دفاعی

سیخمان(Sıxman)= سپتامبر

سایقینلیق(Sayqınlıq)= اعتبار

ساییملاما(Sayımlama)= آمار

سئچه‌نک(Séçenek)= آلترناتیو

سۇچ(Suç)= جرم، گناه

سایقینلی(Sayqınlıq)= با پرستیژ

سیخی دۆزه‌ن(Sıxı düzen)= دیسیپلین

سوْرۇن(Sorun)= مسئله، مشکل

سوْوخا(Sovxa)= میراث

سۆره‌ج(Sürec)= پروسه

سیرالانیم(Sıralanım)= هیرارشی

سوْرۇملۇ(Sorumlu)= مسئول

سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه

سینیر(Sınır)= مرز

سیمگه(Simge)= سمبل

ساو(Sav)= ادعا

ساپتاما(Saptama)= تثبیت

سیناق(Sınaq)= امتحان

سؤیلم(Söylem)= گفتمان

سؤمۆرگه(Sömürge)= مستمعره 

سؤمۆرۆ(Sömürü)= استثمار

سئچگینچی(Séçginçi)= نخبه‌گرا

ط

تۆر (Tür)= نوع

ق

قوْشۇل(Qoşul)=شرط

قارشیدلیق(Qarşıdlıq)= ضدیت

قییی(Qıyı)= ساحل

قوْنۇ(Qonu)= موضوع

قاورام(Qavram)= مفهوم

قوْشۇت(Qoşut)= پارالل

قالخینما(Qalxınma)= توسعه

قۇتسال(Qutsal) = مقدس

قیرآچان(Qıraçan)= آوریل

قۇزئی(Quzéy)= شمال

قامۇاوْیۇ(Qamuoyu)= افکار عمومی

قاتقی(Qatqı)= مشارکت

قیلاوۇز(Qılavuz)= راهنما

قۇرامسال(Quramsal)= تئوریک

قیریلقان(Qırılqan)= شکننده

قۇرغۇلاماق(Qurğulamaq)= طراحی کردن

قیتا(Qıta)= قاره

قاتمانلاشدیرماق(Qatmanlaşdırmaq)= افزودن

قوْنۇم(Qonum)= موقعیت

قوْرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن

قیسیتلی(Qısıtlı)= محدود

قابساملی(Qapsamlı)= جامع

قایناق(Qaynaq)= منبع

قایناشما(Qaynaşma)= ادغام، تلفیق

قانیت(Qanıt)= دلیل

قۇرال(Qural)= قاعده

قۇرۇم(Qurum)= موسسه

ک

کؤکدنچی(Kökdençi)= رادیکال

کسین(Kesin)= قطعی

کز(Kez)= دفعه

کۆره‌سل(Küresel)= جهانی،گلوبال

کرال(kral)= پادشاه

کسینتیلی(Kesintili)= ناپیوسته

گ

گه‌له‌نکسه‌ل(Geleneksel)= سنتی‌

گؤرسه‌ل(Görsel)= بصری

گیریشیم(Girişim)= ابتکار،نوآوری

گؤزلملنمک(Gözlemlenmek)= مشاهده شدن

گۆنجللنمه(Güncellenme)= بروزرسانی

گؤزئتمک(Gözétmek)= نظارت کردن

گؤزگۆ(Gözgü)= آئیینه 

گه‌نه‌ل(Genel)= عمومی

گؤزآردی‌ (Gözardı)= نادیده گرفتن

گرچکدن(Gerçekden)=حقیقتا

گره‌چ(Gereç)= مواد

گه‌نه‌لگه‌(Genelge)= بخشنامه

گؤره‌جه(Görece)= نسبی

گؤرگۆل(Görgül)= تجربی

گؤسترمه‌لیک(Göstermelik)= نمایشی

گؤسترگه(Gösterge)= اشارت

گۆنده‌لیک(Gündelik)= روزمره

گۆونجه(Güvence)= گارانتی

گؤرئو(Görév)= ماموریت

گۆونلیک(Güvenlik)= امنیت

گۆون(Güven)= اعتماد

گؤوشک(Gövşek)= شل 

گره‌کلیلیک(Gereklilik)=الزام

گره‌کسینیم(Gereksinim)= نیاز، ضرورت،احتیاج

گلیشمک(Gelişmek)= توسعه  دادن

ن

نسنه‌ل(Nesnel)= آبجکتیو

نیته‌لیک(Nitelik)= کیفیت، وصف

نیته‌ل(Nitel)= کیفی

نیجه‌ل(Nicel)= کمی

قۇشاق(Quşaq)= نسل

قۇشۇل(Quşul)=شرایط

قۇشقۇ(Quşqu)= شبهه

ندن(Neden)= سبب، علت

و

وطنداش(Vetendaş)= شهروند

وئری(Véri)= اطلاعات

والی(Vali)= استاندار

وئریملی(Vérimli)= مثمرثمر

وارسیل(Varsıl)= دارا

وئرگی(Vérgi)= مالیات

وارساییم(Varsayım)= فرضیه

ه

هؤرگۆت(Hörgüt)= تشکیلات

ی

یۆکۆملۆ(Yükümlü)= مکلف

یاساق(Yasaq)= ممنوع

یۆکسک‌اؤیرنیم(Yükseköyrenim)= آموزش عالی

یاسال(Yasal)= قانونی

یاسا(Yasa)= قانون

یؤن(Yön)= جهت

یؤنه‌تیم(Yönetim)= مدیریت، اداره

یؤنتم(Yöntem)=روش

یؤنتم‌بیلیمی(Yöntembilimi)= روش‌شناسی، متدولوژی

یؤنه‌تیمسه‌ل(Yönetimsel)= اداری

یانید(Yanıd)= جواب

یاپی(Yapı)= ساختار

یئره‌ل(Yérel)= محلی

یئرلی(Yérli)= محلی

یایقین(Yayqın)= رایج

یاشامسال(Yaşamsal)= حیاتی

یاساما(Yasama)= قانونگذاری

یاتیشدیرماق(Yatışdırmaq)= راضی نمودن، ساکن کردن

یاتیریم(Yatırım)سرمایه‌گذاری

آشاما(Aşama)= مرحله

یازقی(Yazqı)= سرنوشت

یاخلاشیق(Yaxlaşıq)= تقریبا

یئددیجه(Yéddicd)= هفته

یئرکیپ(Yérkip)= نقشه

یاردیم(Yardım)= کمک

یئته‌نک(Yétenek)= خلاقیت، توانایی

یئترلی(Yéterli)= کافی

یۇردداشلیق(Yurddaşlıq)= شهروند

یئتگین(Yétgin)= مکمل، کامل

یوْزلاشما(Yozlaşma)= انحطاط

یئتگی(Yétgi)= اختیارات

یاد(Yad)= خارجی

یوْخسۇن(Yoxsun)= محروم

یۆرۆتۆلمک(Yürütülmek)= به اجراء گذاشتن

یۆرۆتمه(Yürütme)= قوه مجریه

یۆجه‌لتمک(Yüceltmek)= تقدس‌زائی کردن

یالین(Yalın)= ساده

یازاناق(Yazanaq)= گزارش

یاپی‌بیلیمسه‌ل(Yapıbilimsel)= مورفولوژی

یئنیلمه(Yénileme)= ترمیم، بازسازی

یئنیلگی(Yénilgi)= مغلوبیت