توْپلۇمسال جنیسیت، دیل و قاتیلیم

اۇمۇد اۇرمۇلۇ

ائگه‌من قرۇپلار اۆچۆن دۆزه‌نلنمیش اوْخۇل سیستملری باشقا قرۇپلارا منصۇب اؤیرنجیلری دیشلار. اؤزه‌للیکله قیز اۇشاقلاری ائولرینده اؤزلرینه یۆکله‌نن سوْرۇملۇلۇقلار و گره‌ک عایله‌لرین گره‌ک ده اؤیرتمنلرینین اوْلۇمسۇز تۇتۇملاری ندنیله داها چوْخ دیشلانمایا معرۇض قالیرلار.

سوْن دؤنملرده دۆنیانین فرقلی بؤلگه‌لرینده یۆرۆتۆلن چالیشمالار، گلیر دۆزئیی، ائتنیک کؤکن کیمی هانسی فرقلی قرۇپا منصۇب اوْلۇرسا اوْلسۇن، قیز اۇشاقلارینین آنادیللی ته‌مه‌للی ایکی‌دیللی ائیتیمین گتیردییی قابساییجی ایزلملردن ارکک اۇشاقلارا اوْرانلادا داها چوْخ یارارلاندیقلارینی گؤسترمکده‌دیر. گینه- بیسائۇ، نیجریه و موْزامبیکده یاپیلمیش آراشدیرملار قیز اۇشاقلارینین ایکی‌دیللی اوْخۇللاردا داها چوْخ یازیلدیقلارینی، سینیف تکرار ائتمه اوْرانلارینین اؤنملی اؤلچۆده داها دۆشۆک اوْلدۇغۇنۇ و اؤز آنادیللری دیشیندا بیر دیلده ائییتیم آلان قیز اۇشاقلارینا گؤره اوْخۇلا داها چوْخ دوام ائتدیکلرینه ایشارت ائتمکده‌‌دیر. قۇشقۇسۇز جینسییته گؤره سینیفلاندیریلمیش وئریلرین اینجه‌لندییی نیته‌ل و نئجه‌ل آراشدیرمالار آرتیریلمالی، آنجاق وار اوْلان آراشدیرمالارین همن هامیسی قیز اۇشاقلارینین اؤز آنادیللرینده ائییتیم گؤردۆکلری دۇرۇمدا اوْخۇلدان داها چوْخ یارارلاندیغینی آچیقجا گؤسترن سوْنۇجلار سرگیله‌ییر. بۇنۇن ندنللری بئله آچیقلانابیلر:

قیز اۇشاقلارینین اوْخۇلا داها چوْخ یازیلمالاری

عایله‌لر؛ قیزلاری اؤزلرینین دانیشدیغی بیر دیلده ائییتیم گؤره‌بیلیرسه و اوْخۇلدا اؤز اکینجسه‌ل دیللرینه سایقی دۇیۇلۇرسا ائییتیم سیستمینه داها چوْخ گۆونیرلر. بۇنا اک اوْلاراق، اوْخۇلا گئدن قیز اۇشاغینین توْپلۇلۇغۇن یاخشی بیر اۆیه‌سی، یاخشی بیر آنا ویا یاخشی بیر ائش اوْلمایاجاغینا ایلیشگین گه‌له‌نکسل گؤرۆشلر ایکی‌دیللی ائییتیم پروْگراملارینین اۇیقۇلانماسیلا بیرلیکده سوْرقۇلانیر حاله گله‌بیلر. اؤرنه‌یین بارا و گینه- بیسائۇدا ایکی‌دیللی ائییتیم پروْگراملارینین اۇیقۇلانماسیلا بیرلیکده بیرچوْخ آنا- آتا قیز اۇشاقلارینین تۇغرالی ائییتیم آلسالار دا توْپلۇلۇغۇن یاخشی بیر اۆیه‌سی، یاخشی بیر آنا ویا یاخشی بیر ائش اوْلمایا دوام ائده‌بیله‌جکلری و حتی اسکیسیندن داها یاخشی دۇرۇما گله‌بیله‌جکلری قوْنۇسۇندا ایناندیرمیشدیر. دوْلایسیلا، آنادیلی ته‌مه‌للی اوْخۇللارلا بیرلیکده قیز اۇشاقلارینین اوْخۇلا یازیلمالاری اوْرانلاری دا یۆکسلمیشدیر.

داها چوْخ آنا- آتا دسته‌یی

عایله‌لر ایله اۇشاقلار آراسیندا ایله‌تیشیم سوْرۇنۇ اوْلمادیغیندا، عایله‌لر اۇشاقلارینین ائییتیمییله داها چوْخ ایلگیلنه‌بیلمکده، اۇشاقلارینین اؤیرتمنلرییله داها یاخشی ایله‌تیشیم قۇرابیلمکده و اوْخۇلداکی قرار آلما سۆره‌جلرینه داها چوْخ قاتیلابیلمکده‌دیر. اؤرنه‌یین، موْزامبیکده خای-خایلی(Xai-Xai) ایکی‌دیللی اؤیرنجیلرین آنا- آتالاری اوْخۇل مۆفرداتینین گلیشدیریلمه‌سینه و اوْخۇلۇن چئوره دۆزه‌نلنمه‌سینین یاپیلماسینا قاتقیدا بۇلۆنمۆشلاردیر.

قیز اۇشاقلارینین سؤمۆرۆلمه‌سینین آزالماسی

اؤیرنجیلر ایله بنزر دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل اؤزه‌للیکلره صاحیب اوْلان اؤیرتمنلر توْپلۇم طرفیندن داها قوْلای دئنه‌تیمه آلینابیلیرلر و دوْلایسیلا بۇ اؤیرتمنلرین قیز اؤیرنجیلری جینسه‌ل ویا باشقا بیر بیچیمده سؤمۆرمه اوْلاسیلیقلاری داها دۆشۆکدۆر. موْزامبیکده، ایکی‌دیللی ارکک اؤیرتمنلره اؤیرنجیلری "عمی" ویا "دایی" کیمی عایله تئریملری ایله سسلنمکده‌دیر. اؤته یاندان بۇ اؤیرتمنلر ائگه‌من دیل اوْلان پوْرتغالجایی دانیشان اؤیرتمنلره قیاسلا اؤیرنجلرین عایله‌لرییله داها سیخی باغلار قۇرابیلمکده‌دیر. آیریجا آنادیلی ته‌مه‌للی ایکی‌دیللی ائییتیم قیز اۇشاقلارینین پسیکوْلوْژیک دۇرۇملارینی دا اوْلۇملۇ یؤنده ائتگیلمکده‌دیر. بئله‌جه قیز اۇشاقلاری داها یاخشی اؤیرنه‌بیلمکده، اؤزگۆون و اؤزسایقی گلیشدیره‌بیلمکده، گلجکله ایلگیلی داها یۆکسک آماجلار بلیرله‌یه‌بیلمکده و بۆتۆن بۇنلار اوْخۇل باشاریسینی اوْلۇملۇ یؤنده ائتگیلمکده‌دیر. قیساجا اؤزه‌تلمک گره‌کیرسه، اؤیرنجینین اه‌ن یاخشی ایله‌تیشم قۇرابیلدییی دیل ویا دیللره دایاناراق گلیشدیریلن ائییتیم پروْقراملاری بۆتۆن اؤیرنجیلره، اؤزه‌للیکله ده قیز اۇشاقلارینا یارار ساغلاماقدادیر.

کاروْل بنسوْن- استوْکهوْلم بیلیم‌یۇردۇ اؤیرنمه و اؤیرتمن مرکزی، ایسوچ.

carol.benson@upc.su.se

آیریجا باخین:

 Girls, Educational Equity and Mother Tongue-based Teaching, by Carol Benson, UNESCO, Bangkok, 2005 www2.unescobkk.org/elib/publications/Girls_ Edu_Equity

تۆرکجه-فارسجا سؤزلۇک:

توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

ائگه‌من(Egémen)= حاکم‌

اوْخۇل(Oxul)= مدرسه

اؤیرنجی(Öyrənci)=دانشجو

دیشلامق(Dışlamaq)=طرد کردن، نادیده انگاشتن

اؤزه‌للیکله(Öz ellikl e)= به خصوص

سوْرۇملۇلۇق(Sorumluq)=مسئولیت

اؤیرتمن(Öyr etmən)= معلم

اوْلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی

تۇتۇم(Tutum)=رفتار

ندن(Neden)= سبب، علت

یۆرۆتۆلمک(Yürütülmek)= به اجراء گذاشتن

دۆزئی(Düzéy)= سطح

ته‌مه‌ل(T emel)= اساس

ائییتیم(Eyitim)= آموزش

قابساییجی(Qabsayıcı)=جامع

ایزلم(İzlem)=استراتژی

اوْران(Oran)=مقیاس، میزان

یارار(Yarar)=فایده، آوانتاژ

آراشدیرما(Araşdırma)= تحقیق

اؤنملی(Önəmli)= مهم

اؤلچۆ(Ölçü)=میزان

قۇشقۇ(Quşqu)= شبهه

وئری(Véri)= اطلاعات

اینجه‌له‌مک(İncelemek)=بررسی کردن، تدقیق کردن

نیته‌لیک(Nitelik)= کیفیت

نئجه‌لیک(Nécelik)=کمیت

آچیقجا(Açıqca)= رسما

سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه

اکینج(Ekinc)= فرهنگ

گۆونمک(Güvenmek)=اعتماد کردن

اۆیه(Üye)= عضو

ائش(Éş)=جفت

اسکی(Eski)= قدیمی

قوْنۇ(Qonu)= موضوع

دوْلایسیلا(Dolayısıyla)= بنابراین

ایله‌تیشیم(İlətişim)=ارتباط

سۆره‌ج(Sürec)= پروسه

اؤرنک(Örnek)= مثال

گلیشدیرمک(Gelişdirmek)=توسعه دادن، بسط دادن

چئوره(Çévre)=محیط

قاتقی(Qatqı)= مشارکت

سؤمۆرۆلمک(Sömürülmek)=به استثمار کشیدن

دیلسه‌ل(Dilsel)=زبانی

اؤزه‌للیک(Özellik)=خصوصیت

دئنتله‌مه(Dénetleme)=تفتیش

بیچیم(Biçim)= فرم، شکل

اوْلاسیلیق(Olasılıq)=محتمل

اوْلۇملۇ(Olumlu)= مثبت

یؤن(Yön)= جهت

اؤزگۆون(Özgüven)= اعتنماد به نفس

آماج(Amac)= هدف

باشاری(Başarı)=موفقیت