دۆنیادا چوْخ‌دیللیلر می تک‌دیللیلر می چوْخۇنلۇقدا؟

اۇمۇد اۇرمۇلۇ

ایستر بیرئیسل دۆزئی‌ده اوْلسۇن ایستر توْپلۇمسال دۆزئی‌ده، دۆنیادا چوْخ‌دیللیلرین می، یوْخسا تک‌دیللیلرین می چوْخۇنلۇقدا اوْلدۇغۇ قوْنۇسۇندا بیر ماراق اۇیانماسی دۆنیا تاریخینه گؤره اوْلدۇقجا یئنی، اه‌ن چوْخ ایکی یۆزایللیک بیر گئچمیشه صاحیبدیر. باشقا بیر دئییشله، اۇلۇس- دئولتلشمه و چاغداشلاشما ایله ائش‌زامانلی گلیشن بیر دۇرۇمدان بحث‌ائدیریک. هم اۇلۇس- دئولتلرین قۇرۇلۇش منطیقینه قوْشۇت اوْلاراق اؤن پلانا چیخاریلان تک‌دیللیلشدیره‌رک باغداشیق توْپلۇملار یارادما چابالاری، هم ده چاغداشلاشمانین بئشییی اوْلان باتی دئولتلرین دیلسه‌ل اوْلاراق دۆنیانین گئری قالان بؤلگه‌لرینه گؤره چوْخ داها آز دیللی اوْلماسی- کی بۇنا راغمن هئچ‌بیر زامان تک‌دیللی اوْلمامیشدیر- تک‌دیللیلرین چوْخۇنلۇقدا اوْلدۇغۇ اینانجی دوْغۇرمۇشدۇر. بۇنا گؤره، بیردن چوْخ دیلی دانیشمانین سوْنرادان اوْلۇشان و قوْشۇللارین دوْغۇردۇغۇ زوْراکی بیر دۇرۇم اوْلدۇغۇ، نوْرمال اوْلانین ایسه تک‌دیللیلیک اوْلدۇغۇ فیکری یایقینلاشدیرمیشدیر. اۇلۇس- دئولتلشمه و چاغداشلاشما سۆره‌جلریندن باغیمسیز اه‌له آلینمایاجاق اوْلان آکادمیک گلیشمه‌لر و گره‌ک دیل‌بیلیمی، گره‌کسه پسیکوْلوْژیک و ائییتیم بیلیملری آلانلارینداکی باسقین قۇرۇملارین دا گینه دیلسه‌ل اوْلاراق داها آز چئشیدلیلیک گؤسترن یئرلردن چیخماسی، یا دا بۇ قۇرۇملارین سئچه‌نکلی باخیش آچیلارینی باسدیرماسی چوْخ‌دیللیلرین آزینلیقدا، تک‌دیللیلرین ایسه چوْخۇنلۇقدا اوْلدۇغۇنۇ دۆشۆندۆرمۆشدۆر.

اوْیسا دۆنیانین هئچ‌بیر اؤلکه‌سی تک بیر دیلین قۇللانیلدیغی توْپراقلار اۆزرینه قۇرۇلمۇش دئییلدیر. دیلسه‌ل اوْلاراق اه‌ن یوْخسۇل اوْلان بؤلگه‌لر ایسلند، آنتارکتیکا (Antarctica) اوْلاراق دۆشۆنۆلۆر اوْیسا بۇرالاردا بیله تاریخ بوْیۇنجا بیردن چوْخ دیل وار اوْلمۇشدۇر. اؤته یاندان چین، هیندیستان، اندوْنزیا، لاتین آمریکا اؤلکه‌لری، رۇسیا، یئنی گینه و همن همن آفریقا اؤلکه‌لری ساییسیز دیله ائو صاحیبلیغی یاپماقدادیر. اۆسته‌لیک بۇ دیللر ساده‌جه گۆنده‌لیک یاشامدا قۇللانیلان دیللر اوْلماقلا قالماییب،‌ قامۇسال ایلیشگیلرده و قرۇپلار آراسی ائتگیله‌شیمده ده ائتگین بیر بیچیمده قۇللانیلماقدادیر. اؤرنه‌یین بئش یۆزه یاخین دیله ائو صاحیبلیغی یاپان هیندیستان آچیقجا چوْخ‌دیللی بیر اؤلکه اوْلاراق اؤزۆنۆ تانیملارکن، ائییتیمده بۇ دیللرین چوْخۇنۇن قۇللانیلماسی یاسالارلا اؤزندیریلمکده‌دیر. گۆنده‌لیک یاشامدا ایسه چوْخۇ هیندیستان وطنداشلارینین ائوده بیر ویا ایکی دیل، کۆچه‌ده اۆچۆنجۆ بیر دیل، بازاردا باشقا بیر دیل و سوْنۇندا اوْخۇلدا بۇنلاردان فرقلی اه‌ن آز ایکی دیلی داها ائشیدیب قۇللانابیلدییی سوْن درجه یایقین بیر اۇیقۇلامادیر. بۇ دۇرۇم بۆتۆن بۇ دیللر آراسیندا ائشیتلیکچی بیر ایلیشگی اوْلدۇغۇ آنلامینا گلمز قۇشقۇسۇز، آنجاق چوْخ‌دیللیلیغین قۇرال اوْلاراق منیمسه‌نمیش اوْلدۇغۇنۇ گؤستریر. ایران کیمی اۇلۇس- دئولتلرده بیله اینسانلارین چوْخۇنۇن تک‌دیللی اوْلدۇغۇ وارساییلسا دا، چوْخۇ ایران وطنداشی ائوده بیر دیل، کۆچه‌ده یۆرۆرکن اؤز دیلی دیشیندا اه‌ن آز بیر ویا ایکی فرقلی دیل ائشیده‌بیلمکده، اوْخۇللاردا ایسه فرقلی یئنی دیللری اؤیرنه‌بیلمکده‌دیر. بۇ دا اصلینده سانیلانین ترسینه اؤلچۆتۆن چوْخ‌دیللیلیک اوْلدۇغۇنۇ، تک‌دیللیلیغین ایسه دئولت سیاستلری و دیل پلانلاماسی ایله یارادیلمیش بیر آلقی اوْلدۇغۇنۇ گؤستریر. 

آنجاق تک‌دیللیلرین داها چوْخ ایقتیدار، آیریجالیق و یۆکسک دۇرۇمۇ و سایقینلیغا صاحیب اوْلمالاری چوْخ‌دیللی بیرئی و توْپلۇملار اۆچۆن بعضی سوْرۇنلار یارادماقدادیر. اؤزه‌للیکله اینگیلیس، فرانسا، آمریکا بیرلشیک دئولتلری کیمی گۆجلۆ باتی‌لی دئولتلرده چوْخ‌دیللیلیغه اۇزۇن زامان آنوْرمال و حتی سوْرۇن قایناغی اوْلدۇغۇ قۇشقۇسۇیلا باخیلمیشدیر. بۇرالاردا یۆرۆتۆلن چوْخ‌دیللی دارتیشمالار، چوْخ‌دیللیلیغین اۇیۇلماسی گره‌کن یئرله‌شیک بیر ایلکه اوْلدۇغۇنۇ، اصیل یادیرقانماسی گره‌که‌نین تک‌دیللیلیک اوْلدۇغۇنۇ گؤسترسه ده، یایقین قامۇاوْیۇ اینانیشی بۇ آکادمیک چالیشمالاردان یئترینجه خبردارمیش کیمی گؤرۆنمه‌مکده‌دیر. بۇ اۆزدن یاسالار داها چوْخ تک‌دیللیلر حئسابا قاتیلاراق حاضیرلانماقدا و چوْخ‌دیللی عایله‌لرین ایستک و احتیاجلاری یا گؤرمزدن گلینمکده یا دا آنجاق اؤزه‌ل بیرسیرا آیریجالیقلارلا اه‌ن یاخشی اوْلاسیلیقلا "خوْش‌گؤرۆیله" قارشیلانماقدادیر.

فقط سوْن زامانلاردا لیبرال سیاستلرین ائتگیسی ایله چوْخ‌اکینج‌چیلیغین آوۇسترالیا، یئنی زلاندا، ایسپانیا، کانادا و ایسکاندیناویا اؤلکه‌لری کیمی بعضی بؤلگه‌لرده تۇغرالی دئولت سیاستی اوْلاراق، منیمسه‌نمه‌سی یئنی‌دن دیرلی گؤرۆلمه‌یه باشلاماسی اؤنملیدیر. حتی اینگیلیس، هوْللند کیمی آورۇپا اؤلکه‌لرینده دۆزه‌نلنمه‌یه باشلایان "داها گئنیش دۆنیانین دیللری" باشلیقلی کوْنفرانس و ائتگینلیک‌لر بۇ قوْنۇدا یئنی آلقیلارین یارادیلماسینین دا خبرچیسیدیر.

بۆتۆن بۇنلاردان یوْلا چیخاراق، تاریخسه‌ل آچیدان دۆنیا دا چوْخ‌دیللیلرین بۆتۆن زامانلاردا ساییسال اوْلاراق چوْخۇنلۇقدا اوْلدۇغۇ، آنجاق چئشیدلی دئولت سیاستلریله تک‌دیللیلرین ائگه‌منلیغینین ساغلاندیغی و آکادمیک بیلگینین ده بۇنا گؤره دۆزه‌نلندییی بیر اوْرتامین اوْلۇشدۇرۇلدۇغۇ سؤیله‌نه‌بیلر. چوْخ‌دیللیلرین ساییسال اوْلاراق چوْخۇنلۇقدا اوْلماسی سؤز قوْنۇسۇ آیریمچیلیقلارین اؤنۆنه کئچیله‌بیلمه‌سی اۆچۆن اؤز باشینا یئترلی بیر دۇرۇم دئییلدیر البته. نه وار کی، گره‌ک فرقلی دیللره منصۇب توْپلۇلۇقلارین سیاسی و اکینجسه‌ل مۆجادیله‌لری، بۇ قوْنۇلاردا چوْخ آکادمیک و ائیلمچی اۆره‌تیملرین یاپیلماسی، یاپیلان اۆره‌تیملرین اینترنت کیمی آراجلارلا هر زامانکیندان داها چوْخ و سۆرعتلیجه یاییلابیلمه‌سی و گئده‌رک داها چوْخ دۇیارلی سیویل توْپلۇم قۇرۇلۇشۇنۇن چالیشمالار یۆرۆتمه‌سی چوْخ‌دیللیلیغین داها گؤرۆنۆر اوْلماسینی ساغلامیشدیر. قۇشقۇسۇز بۇ دا چوْخ‌دیللیلیک قوْرۇنۇب سۆردۆرۆله‌بیلمه‌سی اۆچۆن وئریلن مۆجادیله‌لرین باشارییا اۇلاشما اوْلاسیلیغینی آرتمیشدیر.

3. اۇشاغین ایکی دیلی بیرلیکده می، بیرینی باشقاسیندان سوْنرا می اؤیرنمه‌سی داها یاخشیدیر؟

ایکی دیلی عئینی آندا گلیشدیرمک ده بیر دیلی باشقاسیندان سوْنرا اؤیرنمک ده، ایکی‌دیللیلیغه گئدن باشاریلی یوْللاردیر. چوْخ قایناقدا و اؤرنکده گؤرۆلدۆیۆ کیمی ایکینجی بیر دیلی باشاریلی بیر بیچیمده اؤیرنن بیرچوْخ اۇشاق، گنج و یئتیشگین اؤرنه‌یی وار اوْلماقدا. گنجلر و یئتیشگینلر دیل سینیفلارینا، دیل درسلرینه قاتیلاراق، سؤز قوْنۇسۇ دیلی دانیشانلارین وار اوْلدۇغۇ بیر قرۇپا گیره‌رک، بعضا ده اؤز اؤزلرینه ایکینجی بیر دیل اؤیرنیرکن، اۇشاقلارین ایکینجی دیلی هم چوْخ تئز هم ده اکسیکسیز اوْلاراق اؤیرنه‌بیلدیکلری بیلینن بیر گرچکدیر. آلتمیش، یئتمیش ویا سکسن کیمی ایله‌ری ساییلابیله‌جک یاشلاردا بیله چئشیدلی دیللری اؤیرنن یئتیشگینلر واردیر. بیر باشقا دئییشله، ایکی ویا داها چوْخ دیل دانیشابیلمک هانسی یاشدا اوْلۇرسا اوْلسۇن باشاریلماسی اوْلاسی بیر دۇرۇمدۇر.

آنجاق قۇشقۇسۇز ارکن یاشلاردا دیل اؤیرنمه‌نین اۇزۇن سۆره‌ده داها باشاریلی سوْنۇجلار گتیردییی ده بیلینمکده‌دیر. اه‌یر ائو قوْشۇللاری ال‌وئریرسه، اۇشاقلارین ایکی‌دیللی یئتیشدیریلمه‌سینین اوْلابیلدییینجه ارکن باشلاماسی بیر اۆستۆنلۆکدۆر. بالاجا اۇشاقلارین بیر دیلی زوْر دۇرۇمدا اوْلمادان اؤیرنه‌بیلمه‌سی و دوْغرۇ تلفظ یئته‌نه‌یی، ارکن اۇشاقلیق دؤنه‌مینین قارماشیق اوْلمایان دوْغاسی کیمی ندنلردن دوْلایی قوْشۇللار اۇیقۇن اوْلدۇغۇندا ارکن ایکی‌دیللیلیغین اؤزندیریلمه‌سی گره‌کیر. بئله‌جه ارکن ایکی‌دیللیلیک قیسا سۆره‌ده آلقیسال و توْپلۇمسال یارارلار، اۇزۇن سۆره‌ده ایسه ایقتیصادی، و اکینجسه‌ل آیریجالیقلار ساغلار. عایله قوْشۇللاری اۇشاغین یاشامیندا ارکن ایکی‌دیللیلیغیه ایزین وئریرسه کئچرلی اه‌ن یاخشی اؤنه‌ری بۇنا اوْلاسی اوْلان اه‌ن قیسا زاماندا باشلاماقدیر.

ناشی و یئتیشگینلر اۆزمه‌یی، اۆزمه‌ درسلرینه قاتیلاراق اؤیرنیر. قۇراباغالاما، اؤزگۆر، کپنک کیمی چئشیدلی اۆزمه تئکنیکلرینی چوْخ آلیشدیرما یاپاراق، اؤرنکلری ایزله‌یه‌رک و بۇ اؤرنکلرین سۇ ایچینده فیزیکسه‌ل حرکتلرینی آغیللاریندان کئچیره‌رک اؤیرنیرلر. بالاجا اۇشاقلار، اۆزمه‌یی داها قوْلای و دوْغال بیر بیچیمده اؤیرنیر. بنزر بیر دۇرۇم دیل اؤیرنیرکن ده کئچرلیدیر. دؤرد دیل یئته‌نه‌یی اوْلاراق آدلاندیرابیله‌جه‌ییمیز دانیشما، ائشیدمه، اوْخۇما و یازما اؤیرنیرکن، هم اۇشاقلار هم ده یئتیشگینلر یاخشی بیر اۇزۇجۇ اوْلابیلر. چوْخ بالاجا بیر اۇشاغین ایکی‌دیللی حۇوضا گیرمه اوْلاناغی وارسا اۇشاغا بیر آن اؤنجه ایکی دیلده ده اۆزمه شانسی وئرمک اه‌ن منطیقلی سئچه‌نکدیر.

بعضی دۇرۇملاردا بیر دیلی اوْبیرینی اؤیرندیکدن سوْنرا، اؤته‌کی دیلی اؤیرنمک داها یاخشی اوْلابیلر. بۇ، داها چوْخ آزینلیق دیللرینین، چوْخۇنلۇق دیلینین تهدیدی آلتیندا اوْلدۇغۇ دۇرۇملار اۆچۆن سوْز قوْنۇسۇدۇر. توْپلۇلۇق ایچینده و اؤلکه‌ده چوْخۇنلۇق دیلی باسقین‌سا ایلک اؤنجه آزینلیق دیلینین گلیشدیریلمه‌سی سئچیله‌بیلر. اۇشاق کۆچه‌یه چیخمایا، اوْخۇلا، بازارا، دیش مکانلارا گئتمه‌یه، توْپلۇمدا چئشیدلی اینسانلارلا قایناشمایا باشلادیغیندا، چوْخۇنلۇق دیلی گه‌نه‌للیکله بۆیۆک بیر سۆرعتله گلیشیر. اۇشاقلارینی چوْخۇنلۇق دیلییله ارکن تانیشدیران آنا- آتالاری گؤزله‌ین اه‌ن اؤنملی تهلۆکه، اۇشاغین چوْخۇنلۇق دیلینی گئدرک داها چوْخ قۇللاناجاق اوْلماسیدیر. چوْخ بالاجا اۇشاقلار بیله چوْخۇنلۇق دیلینی، داها چوْخ سایقی گؤرن، قۇللانیم آلانی داها گئنیش بیر دیل اوْلاراق آلقیلار. بۇ اۆزدن ساغلام کؤکلره صاحیب بیر آزینلیق دیلی و اکینجینی گلیشدیرمک اؤنملیدیر. چوْخۇنلۇق دیلینی داها گئج اؤیرنن بیر اۇشاق، بۇ دیلی قیسا زاماندا و قوْلایجا اؤیرنه‌بیلر. بیرینجی دیلینده ائدیندییی دیل باجاریلارینی ایکینجی دیللره قوْلایلیقلا آختارابیلر، سایقینلیغینین فرقینه چاتدیغی چوْخۇنلۇق دیلینی قاپماقدا گئجیکه‌مز. دوْلایسیلا چوْخۇنلۇق دیلینی ارکن دئییل، داها گئج اؤیرنمک گه‌نه‌للیکله بیر سوْرۇن اوْلۇشدۇرماز. حتی ترسینه آزینلیق دیلینین قوْرۇنابیلمه‌سی اۆچۆن ترجیح بیله ائدیله‌بیلر.

پروْفسوْر. دوْقتوْر. کالین باکر

بۇ یازی کالین باکرین آنا – آتالار و اؤیرتمنلر اۆچۆن ایکی‌دیللیلیک قیلاوۇزۇ(Parents' and Teachers' Guide to Bilingualism) کیتابیندان آلیناراق تۆرکجه‌یه چئوریلمیشدیر.      

تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:

چوْخ‌دیللی(Çoxdilli)=چندزبانه

چوْخۇنلۇق(Çoxunluq)=اکثریت

بیرئیسل(Biréysel)= فردی

دۆزئی(Düzéy)= سطح

توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

قوْنۇ(Qonu)= موضوع

اۇلۇس(Ulus)= ملت

چاغداش(Çağdaş)= معاصر

ائش‌زامانلی(Éşzamanlı)= همزمان

قوْشۇت(Qoşut)= پارالل

باغداشیق(Bağdaşıq)= متجانس

توْپلۇم‌ (Toplum)= جامعه

چاغداشلاشما(Çağdaşlaşma)=معاصرشوندگی

باتی(Batı)= غرب

دیلسه‌ل(Dilsel)=زبانی

اینانج(İnanc)= باور

اوْلۇشماق(Oluşmaq)=تشکل

قوْشۇل(Qoşul)=شرط

یایقین(Yayqın)= رایج

سۆره‌ج(Sürec)= پروسه

باغیمسیز(Bağımsız)=آزاد، مستقل

دیل‌بیلیمی(Dilbilimi)=زبان‌شناسی

باسقین(Basqın)= اینجا غالب

قۇرۇم(Qurum)= موسسه، نهاد

چئشیدلیلیک(Çéşidlilik)= تنوع

باخیش آچیسی(Baxış açısı)=زاویه دید

اوْیسا(Oysa)= در حالیکه

گۆنده‌لیک(Gündelik)= روزمره

ایلیشگی(İlişgi)= مناسبت، روابط

ائتگیله‌شیم(Étgileşim)= تعامل

ائتگین(Étgin)= فعال

اؤرنک(Örnek)= مثال

یاسا(Yasa)= قانون

اؤزندیرمک(Özendirmek)= تشویق کردن

یاشام(Yaşam)=حیات، زندگی

اوْخۇل(Oxul)= مدرسه

اۇیقۇلاما(Uyqulama)= عملکرد

قۇرال(Qural)= قاعده

وارساییم(Varsayım)= فرضیه

اؤلچۆت(Ölçüt)= معیار

آیریجالیق(Ayrıcalıq)= امتیاز، استثنا

سایقینلیق(Sayqınlıq)= اعتبار، پرستیژ

سوْرۇن(Sorun)= مسئله، مشکل

قایناق(Qaynaq)= منبع

قۇشقۇ(Quşqu)= شبهه، شک

دارتیشماق(Dartışmaq)= بحث کردن

ایلکه(İlke)= پرنسیب، اصل

قامۇاوْیۇ(Qamuoyu)= افکار عمومی

اؤزه‌ل(Özel)= خاص

اوْلاسی(Olası)= ممکن، محتمل

ائتگی(Etgi)=تاثیر، اثر

چوْخ‌اکینج‌چیلیک (Çoxekincçilik)=چندفرهنگ‌گرایی

تۇغرالی(Turğalı)= رسمی

اۆسته‌لیک(Üstelik)=علاوه بر این

قامۇسال(Qamusal)=اجتماعی

ائشیتلیکچی(Éşitlikçi)=برابر، متساوی

آلقی(Alqı)=ادراک

اۇیماق(Uymaq)=پیروی، تبعیت

یادیرقانماق(Yadırqamaq)= عادت نکردن

ائتگینلیک‌(Étginlik)=فعالیت، اکتیویته

ساییسال(Sayısal)= دیجیتال

ائگه‌منلیک(Égemenlik)= حاکمیت

ائیلم(Éylem)=اقدام، کنش

اۆره‌تیم(Üretim)=تولید

آراج(Arac)= ابزار، واسط

دۇیارلی(Duyarlı)=مسئولیت‌پذیر

آزینلیق(Azınlıq)= اقلیت

قایناشما(Qaynaşma)= ادغام، تلفیق

گه‌نه‌ل(Genel)= عمومی

باشاری(Başarı)=موفقیت

گلیشمک(Gelişmek)= توسعه

گرچک(Gerçek)=حقیقت

سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه

یئته‌نک(Yetenek)= خلاقیت، توانایی

دوْغا(Doğa)=طبیعت

آلقیسال(Alqısal)=ادراکی

اؤنه‌ری(Öneri)= پیشنهاد

قۇرباغالاما(Qurbağalama)=شنای قورباغه

اؤزگۆر(Özgür)= آزاد

ائدینیم(Édinim)= اکتساب

دوْلایسیلا(Dolayısıyla)= بنابرین

قیلاوۇز(Qılavuz)= راهنما