ایسپانیا- باسکجا دیل پلانلاماسی

اۇمۇد اۇرمۇلۇ

چاغداش ایسپانیا، 1808’ده‌کی فرانسیز ایشغالی و ناپلئون ساواش‌لاری دؤنه‌مینده قۇرۇلمۇش و 1812 تاریخینده حاضیرلانان کادیز آنایاساسی ایله مطلق تک‌ ارکلیک‌دن لیبرال اۇلۇس- دئولته گئچیش سۆره‌جینین ایلک آدیمینی آتمیش‌دیر. لیبرال میللییتچی‌لر و کرالیتچی کاتوْلیک‌لر آراسینداکی ایقتیدار ساواشلاری ندنیله کسینتیلی بیر تاریخه صاحیب اوْلان بۇ سۆره‌جین آدلیم سیاسال بیلینجده و ایسپانیوْلجا وطنداشلیغی قاورامیندا یئر تاپماسی، یئنی‌له‌مه دؤنه‌می اوْلاراق آدلاندیریلان 1875- 1923/31 ایل‌لری آراسینداکی دؤنمده گرچکلشمه‌یه باشلامیش‌دیر. ایمپراتوْرلۇغۇن ییخیلماسینی آردینجا 1873 ایلینده قۇرۇلان، آنتی- دئموْکراتیک و سئچگینچی بیر لیبرالیزمین ائگه‌من اوْلدۇغۇ ایلک جۇمهۇریت، ایچ قاریشیقلیق‌لار و آیاقلانمالاری ایزله‌ین 1923 تاریخ‌لی نیظامی کودتا ایله سوْن بۇلمۇشدۇر. 1931 ایلینده قۇرۇلان ایکینجی جۇمهۇریت ایسه، 1936’داکی سئچیم سوْنۇجلارینا اعتیراضلارین اۆچ ایل سۆره‌جک بیر ایچ ساواشا دؤنۆشمه‌سیله کسینتییه اۇغرامیش‌دیر. 1975-1939 ایل‌لری بوْیۇنجا ژنرال فرانکوْ اؤندرلیغینده‌کی نیظامی دیکتاتؤرلۆقلا یؤنه‌تیلن ایسپانیا، 1977 ایلینده یاپیلان سئچیم‌لرله بیرلیکده تکرار جۇمهۇریت رژیمینه دؤنمۆشدۆر. 1923 تاریخ‌لی نیظامی کودتانین آنتی- لیبرال ، میللییتچی، کاتوْلیک و قالخینماچی ایدئوْلوْژیسینی پایلاشماق یوْلۇیلا، هم دئموْکراتیک بیر سیاسال اکینجین هم ده اوْردۇ، کیلیسا و توْپراق آغالاریندان باغیمسیز، دئولت تانیملی بیر خالق میللییتچیلیغینین گلیشمه‌سینه اوْلاناق وئرمه‌دیغی ساولانان فرانکوْ رئژیمی، مطلق تک ارکلیغین سوْنا چاتماسینی ایزله‌ین سۆره‌جین بیر اۇزانتیسی اوْلاراق گؤرۆلمک‌ده‌دیر. اؤته یاندان، 1898 ایلینده ایسپانیانین سوْن سؤمۆرگه‌لرینی ده ایتیرمه‌سینه یوْل آچان آمریکا بیرلشیک دئولت‌لری قارشیسیندا یئنیگلیسی، کاتالۇنیا و باسک اؤلکه‌سینده‌کی میللییتچی حرکت‌لری ائتگیله‌یه‌رک اۇلۇس- دئولت یارادما سۆره‌جینی یاریدا بیراخمیش‌دیر. بۇ یئنیلگی‌نین زده‌له‌دیغی "ایسپانیوْل اوْنۇرۇنۇ"،  کاستیلیانجانین و کاستیلیان اکینجینین یۆجه‌لتیلمه‌سی یوْلۇیلا اوْناریلماق ایسته‌ییلمیش‌دیر. کاستیلیانجانین کؤکه‌نینه یؤنه‌لیک دؤنمسه‌ل چالیشمالار، دیلین یاریم‌آداداکی باشقا "ایسپانیوْل دیللری"ندن اۆستۆن- اوْنلاردان فرقلی اوْلاراق، تۆره‌دیلمه‌میش و اؤزگۆن- اوْلدۇغۇ، ایسپانیوْل اکینجینین ته‌مه‌لینی اوْلۇشدۇردۇغۇ و بۇ نیته‌لیک‌لر ندنیله باشقا دیللری دانیشان خالقلار طرفیندن "گؤنۆللۆ اوْلاراق" منیمسندیغی ساولارینی اۆره‌تمک اۆزره حاضیرلانمیش‌دیر. بۇ ساولارین، اؤزرک بؤلگه‌لرده‌کی سؤمۆرگه تاریخینی اۇنۇدماق و "گؤنۆللۆلۆک" ته‌مه‌لیله اوْلۇشدۇغۇ ساولانان تیکه‌ل بنزشدیرمه‌نی "زوْرلا" ترسینه چئویرمک آماجی داشییان اؤز گلجه‌یینی بلیرلمه حاققی ایسته‌مه‌لرینی مشرۇع قیلماماق آماجیلا گۆنۆمزده ده منیمسه‌نه‌بیلدیغی گؤرۆلمک‌ده‌دیر.  

ایسپانیوْل اۇلۇس- دئولتینین گره‌کدیردیغی باغداشیق توْپلۇمۇ یارادماق، فرقلی دیللر دانیشان اکینج‌لر اۆزرینده کاستیلیانجا ته‌مه‌للی بیر اکینجسه‌ل هژموْنیا قۇرماق یوْلۇیلا ساغلانمایا چالیشیلمیش‌دیر. کاستیلیانجا، 18. یۆزایلده حؤکم سۆره‌ن مطلق تک‌ارک‌لیغین مرکزیلشمه چابالارینین بیر اۇزانتیسی اوْلاراق ایلک‌ کز 1716’دا تۇغرالی دیل دۇیۇرۇلمۇشدۇر. بیر ایسپانیوْلجا لهجه‌سی اوْلان کاستیلیانجا، بۇگۆن بۇ اؤزه‌ل ایسپانیوْلجایی باشقا "ایسپانیوْل دیللری" باسکجا، کاتالانجا و گالیچیاجادان، قۇزئی و مرکز ایسپانیادا دانیشیلان ایسپانیوْلجایی آندۆلۆسدا دانیشیلان ایسپانیوْلجادان یا دا ایسپانیا ایسپانیوْلجاسینی (Castellano) لاتین آمریکا ایسپانیوْلجاسیندان(Español) آییرماق اۆچۆن قۇللانیلماقدادیر. بۇنۇنلا بیرلیکده، لاتینجه‌‌دن تۆره‌میش باشقا آورۇپا دیللری و اؤزه‌للیکله فرانسیزجا قارشیسینداکی دۇرۇمۇنۇ یۆکسلتمک اۆچۆن کاستیلیانجانین ساده‌جه ایسپانیادا دئییل، گۆنئی و قۇزئی آمریکادا دا دانیشیلان بیر دیل اوْلدۇغۇ وۇرقۇسۇ اؤزه‌للیکله ایکینجی جۇمهۇریتین ایلک ایل‌لرینده سیخجا باش‌وۇرۇلان بیر سؤیلم اوْلمۇشدۇر. کاستیلیانجانین اینگیلیزجه، فرانسیزجا و آلمانجا کیمی باشقا آورۇپا دیللری قارشیسینداکی گؤره‌جه "دۆشۆک" قوْنۇمۇ، ایسپانیانین باشقا آورۇپا اؤلکه‌لری قارشیسیندا- صنایعلشمه، اۇلۇسلاشما، دئموْکراتیکلشمه سۆره‌ج‌لری باخیمیندان- گئری قالمیشلیغینین بیر یانسیماسی کیمی‌دیر. بۇ گئری قالمیش میللییتچیلیغین آتیلقان نیته‌لیغی، ایچه‌ریده کاستیلیان اوْلمایان ایسپانیا وطنداشلارینا یؤنه‌لیک سالدیرقان بیر سیاسته دؤنۆشه‌جک‌دیر. 19. یۆزایلده قۇرۇلان ایسپانیا و کاستیلیان اؤزدشلیغی، اۇزۇن دؤنمده ایسپانیوْل میللییتچیلیغینین باشلیجا یاپی‌داشینا دؤنۆشه‌جک و کاستیلیانجا اوْلمایان اکینجسه‌ل ده‌یرلرین ایسپانیوْل دئولتی طرفیندن بۇگۆن بیله گؤرمزدن گلینه‌بیلمه‌سینه اوْلاناق تانییاجاقدیر. بۇنۇنلا بیرلیکده، باشقا آورۇپا اؤلکه‌لرینین ترسینه، ایسپانیاداکی اۇلۇس- دئولت یارادما سۆره‌جی هئچ‌بیر زامان بیر پارچا نیته‌لیک داشیمایاجاق، اکینجسه‌ل چوْخۇنلۇق و سیاسال فئدرالیزم ائییلیم‌لری داشییاجاق، دئولت طرفیندن دایاتیلان "اۇلۇسال" کاستیلیان کیملیغی هئپ سئچه‌نک و آدلیم مۆجادیله‌لرین اوْلۇشدۇغۇ یئره‌ل‌ کیملیک‌لرله بیرلیکده واراوْلاجاقدیر.

کاستیلیا کراللیغی و بوْربوْن خاندانلیغی دؤنم‌لری بوْیۇنجا اؤزرک بیر یؤنه‌تیمه صاحیب اوْلان باسک اؤلکه‌سی، بۇگۆن فرانسانین گۆنئی‌باتی توْپراقلاریندا وار اوْلان لابۇرد، آشاغی نابارا و سوْل بؤلگه‌لری ایله ایسپانیانین قۇزئیینده یئر آلان باسک اؤزرک یؤنه‌تیمی و نابارا اؤزرک بؤلگه‌لریند‌ن اوْلۇشماقدادیر. بۇ چالیشمایا ته‌مه‌ل اوْلۇشدۇران باسک اؤزرک یؤنه‌تیمی، آرابا(Álava)، بیزیکایا(Biscay) و خیپۇزکا(Guipúzcoa) بؤلگه‌لرینی قابساماقدا، 1978 آنایاساسینین بلیرله‌دیغی 17 اؤزرک توْلۇلۇقدان بیری اوْلاراق(مادده 2) و 1979 اؤزرکلیک(گرنیکا) دۇرۇمۇ اۇیارینجا اؤزرک بیر بؤلگه اوْلاراق یؤنه‌تیلمکده‌دیر. باسکجا، آنایاسانین 3. و اؤزرکلیک دۇرۇمۇنۇن 6. مادده‌لری اۇیارینجا، بؤلگه‌ده‌کی تۇغرالی دیل دۇرۇمۇنۇ کاستیلیانجا ایله پایلاشماقدادیر:

- کاستیلیانجا، دئولتین تۇغرالی دیلی‌دیر، بۆتۆن ایسپانیوْل وطنداشلاری کاستیلیانجا بیلمه یۆکۆملۆلۆیۆنه و قۇللانما حاققینا صاحیب‌دیر.

- ایسپانیاداکی باشقا دیللر، ایلگیلی اؤزرک توْپلۇلۇقلاردا، اؤزرک دۇرۇملارینا اۇیقۇن اوْلاراق، کاستیلیانجا ایله بیرلیکده تۇغرالی دیل اوْلاجاقدیر.

- ایسپانیاداکی فرقلی دیلسه‌ل گه‌له‌نک‌لر،اؤلکه‌نین اکینجسه‌ل سوْوخاسینین اؤنملی و وارسیللاشدیریجی بیر پارچاسی‌دیر و بۇ ندنله قوْرۇنمالی و سایقی گؤستریلمه‌لی‌دیر.

بۇ مادده‌نین ائلشدیر‌ل بیر یوْرۇمۇ، آنایاسانین وطنداشلارجا بیلینمه‌سی ایسته‌نیلدیغی و قۇللانیلماسینی گۆونجه آلتینا آلدیغی تک دیلین ایسپانیوْلجا اوْلماسینین، آزینلیق دیللری لیه‌ینه جیددی بیر یاسال ده‌نگه‌سیزلیک یاراتدیغی و آزینلیق دیللرینین دانیشیلدیغی بؤلگه‌لرده بۇ ده‌نگه‌سیزلیغین اؤنملی بیر سوْسیوْ- دیلسه‌ل ائتگیسی اوْلدۇغۇ یؤنۆنده‌دیر. آیریجا، آزینلیق دیللرینین تۇغرالی دۇرۇمۇنۇن ساده‌جه اؤز بؤلگه‌لریله سینیرلی اوْلماسینین، بۇ دیللرین "اۇلۇسال دیل" اوْلان کاستیلیانجا قارشیسینداکی ایکینجیل قوْنۇمۇنۇ گۆجلندیرمک و آزینلیق‌لارین اکینجسه‌ل کیملیک‌لرینی ساده‌جه ایلگیلی توْپراقسال کیملیک‌لرله باغلانتیلی بیر بیچیمده تانییاراق، آنایاسانین وطنداشلار آراسینداکی ائشیت‌سیزلیک ایلکه‌سینی زده‌له‌دیغی ساولانماقدادیر. داها اؤنملی‌سی، وار اوْلان آنایاسی اۇیارینجا، اؤرنه‌یین سئویلله‌ده یاشایان بیر باسکلی‌نین باسکجا ائییتیم ایسته‌یینده بۇلۇنماسی اوْلاسی گؤرۆنمه‌مک‌ده‌دیر کی بۇ، دیلسه‌ل چئشیدلیلیغی قوْرۇماق آدینا گلیشدیریلن سیاسی اۇیقۇلامادا آیری دیلسه‌ل بؤلگه‌لر یارادماق و چئوره‌ده‌کی آزینلیق‌لاری کاستیلیان مرکزه باغیملی قیلماق آماجینا خیدمت ائتدیغی ایزله‌نیمی یارادماقدادیر.

مرکزیتچیلیغین اوْتوْریتریانیزم‌له، اؤزرکلیغین دئموْکراسیله اؤزدشلشدیریلدیغی یئنی بیر سیاسال اکینج اۆرۆنۆ اوْلان آنایاسانین 148. و 149. مادده‌لری، مرکزی یؤنه‌تیم ایله اؤزرک یؤنه‌تیم‌لر آراسینداکی گۆج‌لر آیریمینی بلیرلرکن یئتگی آلانلارینا ایلیشگین اۆچ ته‌مه‌ل دۆزئی اوْلۇشدۇرمۇشدۇر: تماما مرکزی حؤکۇمتین یئتگیسینده اوْلان آلانلار، تماما یئره‌ل حؤکۇمتین یئتگیسینده اوْلان آلانلار و مرکزی و یئره‌ل حؤکۇمتین بیرلیکده یئتگی صاحیبی اوْلدۇغۇ آلانلار. ائییتیم، یئتگی پایلاشیمینین ته‌مه‌ل اوْلدۇغۇ آلانلاردان بیری‌دیر و بۇ پایلاشیم‌دا یئره‌ل حؤکۇمته تانینان یئتگی، مرکزی حؤکۇمتین بلیرله‌دیغی گه‌نه‌ل ایلکه‌لر و ایستانداردلار ایشیغیندا سوْمۇت سیاست اۆره‌تمک بیچیمینده تانیملانماقدادیر. اؤرنه‌یین بۇ مادده اۇیارینجا و 1990 تاریخ‌لی ائییتیم یاساسینا گؤره درس پروْقراملارینین ساده‌جه یۆزده 45’ی باسک حؤکۇمتی طرفیندن حاضیرلانابیلمکده و بۇ سینیرلاما اؤزه‌للیکله تاریخ درس‌لرینین ایچه‌رییینین بلیرلنمه‌سینده مرکزی حؤکۇمتله یئره‌ل حؤکۇمت آراسیندا بیر سوْرۇنا دؤنۆشمک‌ده‌دیر. اؤته یاندان، اؤزرکلیک دۇرۇمۇنۇن 16. مادده‌سی، یئتگی پایلاشیمی ایلکه‌سییله ترس دۆشمه‌یه‌جک بیر بیچیمده ائییتیم سیاست‌لرینی بلیرله‌مه‌ده یۆکۆملۆلۆیۆ تماما یئره‌ل حؤکۇمتده اوْلدۇغۇنۇ ایفاده ائتمک‌ده‌دیر. سیاسال دۇرۇمۇن 6. مادده‌سی، باسک اؤلکه‌سینده یاشایان هرکسین باسکجا و ایسپانیوْلجایی دانیشما(اؤیرنمه) و قۇللانما حاققینی گۆونجه آلتینا آلماقدا، اؤزرک توْپلۇلۇغۇن اوْرتاق قۇرۇملارینین، باسک اؤلکه‌سینین سوْسیوْ-دیلسه‌ل چئشیدلیلیغینی حئسابا قاتاراق، هر ایکی دیلی ده قوْرۇنماقلا یۆکۆملۆ اوْلدۇغۇنۇ بیلدیرمک‌ده‌دیر. 

باسک اؤزرک پارلمئنتی طرفیندن سئچیلن باسک حؤکۇمتی باشقانی، پارلمنتین اکینچیلیک، صنایع، وئریگی، اکینج، اۇزلۇق، ائییتیم، مئدیا، اۇلاشیم و گۆونلیک کیمی آلانلاردا سیاست‌لرینی اۇیقۇلاماقلا یۆکۆملۆدۆر. پارلمئنتده اه‌ن چوْخ صندلی‌یه صاحیب اوْلان پارتی، باسک اؤلکه‌سینین اه‌ن اسکی پارتیسی اوْلان باسک میللییتچی پارتیسی(EAJ/PN) ایکن، اوْنۇ باسک اؤلکه‌سی توْپلۇمچۇ پارتیسی(PSEEE/PSOE)، ایسپانیا گه‌نه‌لینده سیاست یاپان خالق پارتیسی(PP) و 2003 ایلینده – باسک اؤلکه‌سینین باغیمسیزلیغی اۆچۆن سیلاحلی مۆجادیله یۆرۆتۆن ائتا ایله دوْغال باغی قۇردۇغۇ ایله‌ری سۆرۆله‌رک- یاساقلانان خالقین بیرلییی پارتیسی(Herri Batasuna) ایچینده‌کی ائلشدیرل بیر آخیمدان دوْغان توْپلۇمچۇ آرالار پارتیسی ایزله‌مکده‌دیر. آیریجا، باسک دایانیشما پارتیسی، باسک بیرلشیک سوْل- یاشیل‌لار پارتیسی و قالخینما و دئموْکراسی بیرلیغی کیمی بالاجا اؤلچک‌لی پارتیلر ده پارلمئنتده تمثیل ائدیلمک‌ده‌دیر.

1895 ایلینده قۇرۇلان باسک میللییتچی پارتیسینین ته‌مه‌ل سیاست‌لریندن بیری باسک دیلینی جانلاندیرما گیریشیمی، 1918 ایلینده باسک چالیشمالاری توْپلۇلۇغۇ و باسک دیلی آکادمیسینین قۇرۇلماسی ایله سوْنۇجلانمیشدیر. آکادمی چرچئوه‌سینده یۆرۆتۆلن دیل چالیشمالاری، باسکجانین ایستانداردلاشماسینا یا دا دیلسه‌ل یاپیسینا ایلیشگین تاسارلامادان چوْخ، باسکجانین توْپلۇمسال دۇرۇمۇنۇن یۆکسلدیلمه‌سینه یؤنه‌لیک‌دیر. اؤته یاندان، باسکجا، 1960’لی ایل‌لرین سوْنۇنا ده‌ک باسک میللییتچیلیغینین ته‌مه‌لینی اوْلۇشدۇران اؤیه‌لردن بیری اوْلمامیش‌دیر. ایلک باسکجا پیتیکیی 1545 ایلینده باسیلمیش اوْلدۇغۇ بیلینمکله بیریلیکده، کاستیلیانجانین 1716’دا تۇغرالی دیل اوْلاراق دۇیۇرۇلماسینین باسکجانین گئریلمه‌سینده اؤنملی ائتمن اوْلدۇغۇ ثبت‌اوْلۇنمۇشدۇر. دیلین گئریله‌مه‌سینه یوْل آچان بیر باشقا ائتمن ایسه، ایکی یؤنلۆ ائتگیسی وار اوْلان صنایعلشمه‌ حرکتیدیر. باسکجا دانیشمایان ایشچیلرین باسک اؤلکه‌سینده وار اوْلان یئنی صنایعلشمیش شهرلرینه یؤنه‌لیک یوْغۇن گؤچۆ و باسکجا دانیشانلارین صنایعلشمیش بؤلگه‌لر چئوره‌سینده سۆرعتلیجه شهرلشمه‌سی، 19. یۆزایل سوْنۇنا ده‌ک باسکجانین ایقتیصادی و قامۇسال آلاندان تماما چکیلمه‌سینه ندن اوْلمۇشدۇر.

بۇ ایقتیصادی ائتمن اه‌ک اوْلاراق، 20. یۆزایله ائگه‌من اوْلان ایچ چاتیشمالار، اۇلۇسلارآراسی ساواشلار و نیظامی دیکتاتؤرلۆق دؤنه‌مینین یاراتدیغی باسقیجی سیاسال اوْرتامین 1970’لرین سوْنۇنا ده‌ک سۆرمۆش اوْلماسی، باسکجانین قوْرۇنماسی و گلیشدیریلمه‌سی قوْنۇسۇندا بیر گۆندم تشکیل ائتمه‌سینه اۇزۇن زامان اوْلاناق تانیمامیش‌دیر. 20. یۆزایل باشیندا باسک اؤزرک یؤنه‌تیمی توْپراقلاریندا یاشایان نۆفۇسۇن یۆزده 83’ۆ باسکجا دانیشماقدا ایکن، بۇ اوْران یۆزایل سوْنۇنا دوْغرۇ یۆزده 24’ه دۆشمۆشدۆر. بۇنۇنلا بیرلیکده، 1960’لارین سوْنۇندا یئنی‌دن چالیشمایا باشلایان باسک دیلی آکادمیسی، باسکجانین باتۇا اوْلاراق آدلاندیریلان بیر فوْرمدا ایستاندارلاشدیریلماسی یؤنۆنده چالیشمالار یۆرۆته‌رک، سوْنراکی ایل‌لرده گرچکله‌شمه‌سی اوْلاسی اوْلان تۇغرالی باسکجا ائییتیمین آلت‌یاپیسینین حاضیرلانماسینا خیدمت ائتمیشدیر. اؤته یاندان، عئینی دؤنمده و اؤزه‌للیکله 1960’لارین سوْنۇ و 1970’لرین باشیندا گیزلی بیر آغ بیچیمینده هؤرگۆتله‌نن گئجه اوْخۇللاری آراجیلیغییلا باسکجا ائییتیم مشرۇع اوْلمایاراق گرچکلشدیریلمیش‌دیر. ایکاستوْلا اوْلاراق بیلینن بۇ گیزلی اوْخۇللاردا باشلایان ائییتیم، ایله‌ریله‌ین ایل‌لرده اؤنجه یاسال و اؤزه‌ل دۇرۇم اه‌لده ائده‌جک،  داها سوْنرا قامۇسال خیدمتین بیر پارچاسی اوْلاجاقدیر.

باسکجانین بیر ائییتیم دیلی اوْلاراق قۇللانیمی، کاتالانجا اۆچۆن اوْلدۇغۇ کیمی، اۆچ بؤلۆمه آیریلابیلر: فرانکوْ رژیمییله باشلایان و "باسکجانین قۇللانیمینی نوْرماللاشدیرما یاساسی"نین(بۇندان سوْنرا نوْرماللاشدیرما یاساسی) چیخاریلدیغی 1982 ایلنه ده‌ک سۆره‌ن، دیکتاتؤرلۆق دؤنه‌مینده اؤیرتمن درنک‌لرینین دیره‌نیشییله گیزلی بیر بیچیمده یۆرۆتۆلن، آنجاق اؤزرکلیک‌له‌ بیرلیکده رسمیت قازانان باسکجا ائییتیمین ایلک ایللرینه راستلانان "یاشامدا قالما دؤنه‌می"؛ نوْرماللاشدیرما یاساسیندا اؤن‌گؤرۆلن ایلکه‌لرین و باسکجا ائییتیم و اؤیرتیمین داها آغیرلیقلی بیر بیچیمده یئر آلدیغی اوْخۇل موْدللرینین گرچکلشدیغی "اۇیقۇلاما دؤنه‌می"؛ اۇیقۇلاما دؤنه‌مینده گلیشدیریلن موْدللرین اکسیک‌لرینین اوْرتادان قالدیریلاراق باسکجا ائییتیمین یاخشیلاشدیرلدیغی و یایقینلاشدیریلدیغی 90’لی ایل‌لرده باشلایان "گۆجلندیرمه دؤنه‌می".

1976 ایلینده آچیقجا باشلایان باسکجا ائییتیم، قامۇسال ایش بؤلۆمۆ،(کاتوْلیک کیلیسانین باشینی چکدیغی) اؤزه‌ل ایش بؤلۆمۆ و ایکاستوْلا ایش بؤلۆمۆنۆ قابسایان اۆچ فرقلی اوْخۇل سیستمیندن اوْلۇشمۇشدۇر. باسکجانین باسک اؤزرک یؤنه‌تیمینده ایداری، ائییتیم و مئدیا دیلی اوْلماسینی اؤن‌گؤرن و هر اؤیرنجینین باسکجا و کاستیلیانجا ائییتیم گؤرمه حاققینی گۆونجه‌یه آلان نوْرماللاشدیرما یاساسینین یۆرۆرلۆیه گیرمه‌سینی ایزله‌ین دؤنمده، بۇ بؤلۆم‌لر اۆچ فرقلی ائییتیم موْدلینه دؤنۆشمۆدۆر. قامۇسال بؤلۆمۆن منیمسه‌دیغی و موْدل ب اوْلاراق آدلاندیریلان سیستئمده، باسکجا و کاستیلیانجانین ائشیت بیچیمده قۇللانیلدیغی بیر ائییتیم بیچیمی(Partial immersion programme) ائگه‌من ایکن، اؤزه بؤلۆمۆن ایزله‌دیغی و موْدل آ اوْلاراق آدلاندیریلان سیستئم، آنا مۆفرداتین کاستیلیانجا اوْلدۇغۇ و باسکجانین ساده‌جه درس اوْلاراق اؤیرتیلدیغی بیر ائییتیم بیچیمینه صاحیب‌دیر. ایکاستوْلا بؤلۆمۆنۆن گلیشدیردیغی و موْدل د اوْلاراق آدلاندیریلان سیستمده ایسه، آنا مۆفرداتین باسکجا اوْلدۇغۇ و کاستیلیانجانین ساده‌جه درس اوْلاراق اؤیرتیلدیغی بیر ائییتیم بیچیمی(Total immersion programme) اۇیقۇلانماقدادیر . نوْرماللاشدیرما یاساسینین باسکجا ائییتیم اۆچۆن اؤن‌گؤردۆغۆ بۇ اۆچ موْدلی ته‌مه‌ل آلان اۇلیباری پرۇقرامی، باسکجانین گۆنۆمۆزده ائتگینلیک و یایقینلیق سئویه‌سینین اۇلاشماسیندا اؤنملی بیر آلت‌یاپیسی اوْلاراق گؤرۆلمک‌ده‌دیر. ‌ 

گۆنۆمۆزده بۇ ائییتیم بیچیم‌لری، باشلانقیجدا اوْلدۇغۇ کیمی بؤلۆمسه‌ل بیر آیریمادان اۇزاقلاشمیش، قامۇسال بؤلۆمده‌کی موْدلین اؤزه‌ل بؤلۆمه یا دا ایکاستوْلایا بؤلۆمۆنده گلیشدیریلن موْدللره یاخینلاشدیغی دۇرۇملار اوْرتایا چیخمیش‌دیر. آیریجا، آغیرلیقلی اوْلاراق باسکجانین دانیشیلدیغی بؤلگه‌لر، باسکجانین یوْغۇن اوْلاراق داینشیلمادیغی بؤلگه‌لر و گؤچمن‌لرین یاشادیغی اؤزه‌ل بؤلگه‌لر اوْلاراق اۆچه آیریلان باسک اؤلکه‌سینده هر بؤلگه اۆچۆن فرقلی موْدلی اۇیقۇلانماقدادیر. بۇنۇنلا بیرلیکده، گه‌نه‌ل اوْلاراق اؤزه‌ل بؤلۆمده‌کی ایلک‌اوْخۇللاردا یئر آلان موْدل آ’یا گؤسته‌ریلن ایستک گئچدیکجه آزالماقدایکن، موْدل ب و د’یه دؤنۆک ایستک سۆرعتلیجه یۆکسلمه‌سی، باسکجایا یؤنه‌لیک ایلگینین آرتدیغینا ایشارت ائتمک‌ده‌دیر. آیریجا، موْدل د’ده ائییتیم آلان اؤیرنجی‌لرین، باسکجا یۆکسک ائییتیمین بیر گره‌کلیلیغی اوْلان چوْخ یاخشی دۆزئی‌ده باسکجا بیلگیسینه صاحیب اوْلماقلا قالماییب ده‌نگه‌لی ایکی‌دیللیلیک اوْلاراق آدلاندیریلان هر ایکی دیلده ده یئتگینلیک گؤسترمه باجاریلارینین، باشقا موْدللرده ائییتیم آلان اؤیرنجی‌لره قیاسلا چوْخ داها گلیشمیش اوْلدۇغۇ ساپتالانمیشدیر. بۇ باجاری، اۆچۆنجۆ بیر دیل اؤیرنیمینی قوْلایلاشدیرماسی ندنییله اه‌ک بیر یارار دا ساغلاماقدادیر.

ایلک‌اوْخۇل ائییتیمینه ایلیشگین بۇ تۆر اوْلۇملۇ وئریلره راغمن اؤیرنجی و عایله‌لرین اوْرتااوْخۇل و اوْرتااوْیرتیم ائییتیمینده کاستیلیانجایا داها چوْخ آغیرلیق وئرن موْدل آ’یا یؤنه‌لمه‌سی، ایقتیصادی و توْپلۇمسال تۇتۇملارین دیلسه‌ل قایغیلارین اؤنۆنه گئچه‌بیلدیغینی گؤسترمک‌ده‌دیر. اوْرتااؤیرتیمده موْدل د’نین ترجیح ائدیلمه‌مه‌سینین تئکنیک بیر ندنی ایسه، یاخین دۆزئی‌ده باسکجا بیلن اؤیرتمن ساییسینین یئترسیز اوْلماسی‌دیر. بۇ سوْرۇنۇن اؤنۆنه گئچمک ایسته‌ین باسک حؤکۆمتی، ایندی ائییتیم وئرن اؤیرتمن‌لردن باسکجا سئویه‌سینی گلیشدیرمک ایسته‌ین‌لر اۆچۆن ایراله(IRALE) آدی وئریلن اۆچ ایللیک بیر "اؤیرتمن یئتیشدیرمه پروْقرامی" دۆزه‌نله‌مک‌ده‌دیر. آیریجا، باسکجا یازیلی و گؤرسه‌ل ائییتیم گره‌چلرینین حاضیرلانماسی اۆچۆن 1982 ایلیندن به‌ری ایما آدییلا یۆرۆتۆلن بیر پروْقرۇام چرچئوه‌سینده ایقتیصادی دستک ساغلانماقدادیر. بۇنلارین یانیسیرا حؤکۇمت، باسکجانین گۆنلۆک یاشامدا داها چوْخ قۇللانیلماسینا یؤنه‌لیک اوْلاراق، یئتیشگین‌لر اۆچۆن باسکجا ائییتیم پروْقراملاری حاضیرلاماقدا، باسکجا تئاتر سینیفلاری آچیلماسی، مۇسیقی چالیشمالاری یاپیلماسی، یاز توْپلاناقلاری و سینما گؤستریم‌لری دۆزه‌نلنمه‌سی کیمی اۇزلۇقسال و اکینجسه‌ل چالیشمالاری اؤزندیرمک‌ده‌دیر.

باسک حؤکۇمتینین بۇ تۆر گیریشیم‌لرینه راغمن دوام ائتمکده اوْلان سوْرۇن، اۇزۇن ایللر کاستیلیانجانین ائگه‌من اوْلدۇغۇ کیتله‌سل مئدیا، قامۇ یؤنه‌تیمی و حتی ائییتیم کیمی آلانلاردا باسکجانین هله ایکینجی پلاندا قالیر اوْلماسی‌دیر. بۇ سوْرۇن، باسک اؤزرک یؤنه‌تیمی نۆفۇسۇنۇن ساده‌جه یۆزده 46’سینین باسکجا دانیشدیغی گرچه‌یینده دا قارشیلیق گؤرمک‌ده‌دیر. بیر سایقینلیق و ایقتیصادی گۆونجه دیلی اوْلان کاستیلیانجا ایله توْپلۇمسال دایانیشما و کیملیک دیلی اوْلان باسکجا آراسینداکی سیرالانیم، ایکینجیسی لیه‌ینه قیریلماقلا بیرلیکده، سۆره‌ج ایسته‌ییلن سۆرعتله ایله‌ریله‌مه‌مک‌ده‌دیر. اؤته یاندان، بنزر بیر سیرالانیمین، باسکجانین ایستانداردلاشمیش بیچیمی اوْلان باتۇا ایله باشقا لهجه‌لر و اؤزه‌للیکله اریکوْا (Herrikoa) آراسیندا اوْرتایا چیخماقدا اوْلدۇغۇ ساپتانماقدادیر. بۇ سیرالانیم، باسکجا ائییتیم سیستئمینده منیمسه‌نن باتۇا بیچیمینین ائییتیم دیلیندن اؤته‌یه گئچمه‌یه‌رک یاشام دیلینه دؤنۆشمه‌میش اوْلماسیندان دا قایناقلانماقدادیر. باتۇانین باشلانقیجدا اوْلدوْغۇ کیمی کؤکدنچی سیاست و مۇخالیفتین، حتی توْپلۇمسال دایانیشما و اوْرتاق کیملیغین دیلی اوْلمانین گئریسینه دۆشه‌رک یئنی ایقتیدارین و گۆجلۆ ایقتیصادی سینیفین دیلی حالینه گلدیغی ساوی دا وار اوْلماقدادیر. یئنی قۇشاق باسکجا حرکتینین، وار اوْلان قامۇسال آلاندا بوْی گؤسترن، قۇرۇمساللاشمیش و گه‌له‌نکسل سیاست بیچیم‌لری و دیل سیاستلرینه قارشی آنتی- هژموْنیک، آنتی- سیرالانیم بیر یاناشما گیلشدیرمه‌یه چالیشدیغینا یؤنه‌لیک ساپتامالار اوْرتایا قوْیماقدادیر. آیریجا، باسکجا ائییتیم وئریلن اؤنجه‌لیغین باسک اؤلکه‌سینده یاشایان باشقا آزینلیق قرۇپلارینین اؤز دیللرینده ائییتیم آلمالاری اؤنۆنده بیر انگل یاراتدیغی یؤنۆنده‌کی ساولار، باسکجا ائییتیم موْدللرینین یئنی‌دن گؤزدن گئچیریلمه‌سینی گره‌کلی قیلماقدادیر. بۇ قرۇپلارین ایقتیصادی، سیاسال و توْپلۇمسال یاشامدا یارار ایتیریم‌لری دۇرۇمۇنا گلمه‌سینه ندن اوْلاراق، سؤز قوْنۇسۇ قرۇپ اۆیه‌لرینین نه باسکجا نه ده کاستیلیانجا دیللرینده گره‌کن سئویه‌ده دیل‌بیلگیسینه صاحیب اوْلدۇقلاری گرچه‌یی گؤستریلمک‌ده‌دیر. بۇ یارار ایتیریم‌لرنین اوْرتادان قالدیریلماسی آدینا باسکجا ائییتیمی گۆجلندیرمه‌یی و بؤلگه‌سل بۆتۆنلشمه‌نی اؤنجه‌له‌ین باسک حؤکۇمتی ایله کاستیلیانجا ائییتیمی و اۇلۇسال بۆتۆنلشمه‌ گۆونجه آلتینا آلمایا چالیشان مرکزی حؤکۇمت آراسیندا دوْغان گئریلیم اۇزۇن سۆره‌ده حل اوْلماسی گؤزله‌ین بیر سوْرۇنۇ ایشارت ائتمک‌ده‌دیر.

ایسپانیا و ایران دئولت‌لرینین چؤکن ایمپراتوْرلۇق سوْوخاسینی، ایتیرن توْپراقلاری و گئج چاغداشلاشمایی تلافی ائتمک و گلیشمیش آورۇپالی اؤلکه‌لره اه‌ریشمک اۆزره بیر آتیلیم باشلادماق آماجیلا باش‌وۇردۇقلاری و ائگه‌من دیل و اکینج چئوره‌سینده هؤردۆک‌لری اۇلۇسال بیرلیک تاساریلاری، هئپ سئچه‌نکلی تاریخ، دیل، اکینج و کیملیک اۆره‌تن آزینلیق‌لارین مۆجادیله‌لرییله بیرلیکده وار اوْلمۇشدۇر، البته ایران‌دا بۇ اوْلای آزینلیق بیر کیتله‌نین چوْخۇنلۇغا ائگه‌من اوْلماسییلا بیرلیکده گرچکلشمیشدیر. باسک اؤزرک یؤنه‌تیمینده بۇگۆن وار اوْلان باسکجا ائییتیمین، هله اؤزرکلیک دۇرۇمۇ قازانیلمادان چوْخ اؤنجه، حتی فرانکوْ رژیمینین آغیر قوْشۇللاری آلتیندا یۆرۆتۆلن بیر تۆر گیزلی و سیویل باسکجا ائییتیم آغی سایه‌سینده گرچکلشدیغی گؤرۆلمک‌ده‌دیر. دئولت‌لرین تۇغرالی سیاستلرینی گره‌کسیز قیلان ائتمنین، ساده‌جه سیاسال مۆجادیله‌لر دئییل، دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل دیره‌نیشلر اوْلدۇغۇنۇ اوْرتایا قوْیماسی باخیمیندان اؤنملی‌دیر. آیریجا، باسک اؤزرک یؤنه‌تیمی ائییتیم آلانینداکی یئتگیسینی قۇللاناراق باسکجا ائییتیم وئرن اوْخۇللار آچمایا باشلادیغیندا بۇ ائییتیم اۆچۆن گره‌کن سۇنما و ایسته‌یی، سؤز قوْنۇسۇ مۆجادیله‌لرین بیر سوْنۇجۇ اوْلاراق تاپابیلمیشدیر. 1980’لی ایللردن بری باسک اؤلکه‌سینین فرقلی بؤلگه‌لرینده و فرقلی اوْخۇل سیستملریله یۆرۆتۆلن آنادیلینده- داها دوْغرۇ بیر تئریمیله ایکی ویا چوْخ‌دیللی- ائییتیمین بۇگۆن بیرسیرا سیخینتیلار یارادماسی، بۇ موْدللرین ویا چوْخ‌دیللی ائییتیمین آراجسیز اوْلاراق اؤزۆندن قایناقلانان ندن‌لردن اؤتۆرۆ دئییل، ائییتیم سیاست‌لرینین دئییشن سیاسال، ایقتیصادی و توْپلۇمسال قوْشۇللارا گؤره دواملی اوْلاراق گؤزدن گئچیریلمه‌سی اۆچۆن گۆندمده‌دیر. اصلینده باسک اؤزرک یؤنه‌تیمینین ساده‌جه تک بیر ائییتیم موْدلی اؤن‌گؤرمه‌میش اوْلماسی، فرقلی بؤلگه‌لرین احتیاجلارینا گؤره فرقلی اوْخۇل سیستم‌لری یارادماسی، آنادیلینده ائییتیم سیاست‌لری بلیرله‌نیرکن دیققته آلینماسی گره‌کن اؤنملی بیر اؤزه‌للیک‌دیر. باسکجانین اوْخۇللارلا سینیرلی تۇتۇلمایاراق اۇشاقلارین و گنج‌لرین گۆنلۆک چالیشمالارینین بیر پارچاسی اوْلماسینا یؤنه‌لیک سیاست‌لر ده، ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیمینی گۆونجه آلتینا آلمانین بیر باشقا یؤلۇ اوْلاراق گؤرۆله‌بیلر. اؤته یاندان، باسکجا ائییتیمین باسکجا دانیشمایان توْپلۇمۇ دیشلایان بیر نیته‌لیغه یؤنه‌‌لیک ائلشدیریلر، کاستیلیانجانین باسکجا اۆچۆن یاراتدیغی سیخینتیلاری باسکجانین باشقا دیللر و لهجه‌لر اۆچۆن یارادماسینا یؤنه‌لیک بیر اۇیاری اوْلاراق اوْخۇنمالیدیر.

بۇ نؤقطه، ایراندا آنادیلینده ائییتیم سیاست‌لری بلیرله‌نیرکن کسینلیکله گؤز اؤنۆنده بۇلۇندۇرمالیدیر. بۆتۆن اؤلکه توْپراقلاریندا یا دا ایلگیلی بؤلگه‌ده عئینی بیچیمده اۇیقۇلاناجاق تک تیپ بیر آنادیلینده ائییتیم موْدلینین اۇزۇن سۆره‌ده یئنی سوْرۇنلار دوْغۇراجاغی، باسکجا آنادیلینده ائییتیم اؤرنه‌ییندن قوْلایجا چیخاریلابیله‌جک بیر سوْنۇجدۇر. ایرانداکی تۆرک‌لر ساده‌جه تۆرک نۆفۇسۇنۇن یوْغۇن اوْلاراق یاشادیغی بؤلگه‌ییله سینیرلی اوْلمایان، ترسینه، اؤلکه‌نین قۇزئی‌باتی(باتی آزربایجان، دوْغۇ آزربایجان، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، مرکزی، گیلان، کۆردیستان، تهران، قم، کرمانشاه)، قۇزئی‌دوْغۇ(خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، گلستان، مازندران) و گۆنئی– مرکز(قاشقای) بؤلگه‌لرینده یوْغۇن اوْلاراق وار اوْلان یؤنده سؤز قوْنۇسۇدۇر. بنزر بیر بیچیمده، تۆرک بؤلگه‌لرینده تۆرکجه‌دن باشقا بیر دیل دانیشان قرۆپلار دا وار اوْلماقدادیر. بۇ دۇرۇمدا تۆرکجه‌نین ائییتیمده قۇللانیلماسینا یؤنه‌لیک تک تیپ بیر موْدل گلیشدیریلمه‌مه‌سی و گلیشدیریله‌جک آنادیلینده ائییتیم موْدللرینین سۆره‌کلی گؤزدن گئچیریلمه‌سی گره‌کدیغی اۇنۇدۇلمامالیدیر.

تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:

الف

اۇلۇسال(Ulusal)= ملی

اۇلاشیم(Ulaşım)= حمل و نقل

ایرماق(Irmaq)= نهر

اسکی(Eski)= قدیمی

اریشیم(Erişim)= دسترسی

آدا(Ada)= جزیره

آدای(Aday)= کاندید، نامزد

آیریمچیلیق(Ayrımçılıq)= تبعیض

آیریلیقچی(Ayrılıqçı)= جدایی‌طلب

ایومه(İvmə)= شتاب، سرعت

آیریجالیق(Ayrıcalıq)= امتیاز

آیریشما(Ayrışma)= جدایی، انحلال

ائوریلمک(Évrilmək)= تکامل یافتن

آراج(Arac)= ابزار، واسط

آراشدیرما(Araşdırma)= تحقیق

ایله‌تیشیم(İletişim)=ارتباط

اکینج(Ekinc)= فرهنگ

ائشیت(Eşit)= برابر

اۇیارلار(Uyarlar)= سازگار می کند

اوْی(Oy)= رای

ائش‌گۆدۆم  (Éşgüdüm)= هماهنگ

ائتگیله‌شیم(Étgiləşim)= تعامل

ائتگن(Étgən)=فاکتور

ایچه‌ریک(İçerik)= محتوی

اؤنملی(Önemli)= مهم

اوْلۇملۇ(Olumlu)= مثبت

اوْلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی

ائییتیم(Éyitim)= آموزش

آماج(Amac)= هدف

ائییتیمسه‌ل(Éyitimsel)= تربیتی

اوْخۇل(Oxul)= مدرسه

اؤنلم(Önlem)= تدبیر

اۇلۇس(Ulus)= ملت

ایلیشگی(İlişgi)= مناسبت، علاقه

آنامالچی(Anamalçı)= کاپیتالیست

انگلله‌مک(Engellemek)=جلوگیری کردن

آنامال(Anamal)= سرمایه

اسنکلیک(Esneklik)= انعطاف پذیری

آنایاسا(Anayasa)= قانون اساسی

اؤن‌قوْشۇل(Önqoşul)= پیش‌شرط

اؤن‌یارقی(Önyarqı)= پیش‌داوری

ایلیشگین(İlişgin)= عاید، مرتبط

ایلگیلی(İlgili)=مرتبط

آغ(Ağ)= شبکه

اؤنجل(Öncel)= قبلی، پیشین

ارگنلیک(Ergenlik)= بلوغ

اۆزگۆسه‌ل(Üzgüsel)= دراماتیک

آلابیلیرلیک(Alabilirlik)= کاپاسیته، ظرفیت

اوْنای(Onay)= تصدیق

ائگه‌من(Égemən)= حاکم‌

ائگه‌منلیک(Égemənlik)= حاکمیت

اؤرنک(Örnek)= مثال

اؤرتۆشمک(Örtüşmek)=منطبق بر هم

ائورنسه‌ل(Évrensel)= جهانی

آیرینتی(Ayrıntı)= جزئیات

آبارتماق(Abartmaq)= مبالغه کردن

ایگید(İgid)= قهرمان

اۆرۆن(Ürün)= محصول

اوْنارماق(Onarmaq)= ترمیم کردن، تعمیر کردن

اؤیکۆ(Öykü)= حکایه

اؤومه(Övmə)= ستایش، وصف

اوْران(Oran)= میزان

اوْرمان(Orman)=جنگل

ایلکه(İlke)= پرنسیب

ایلکه‌ل(İlkel)= ابتدائی

ایزله‌نیم(İzlenim)= تصور

ائیلم(Éylem)=کنش

ائتگین(Étgin)= فعال

اۆیه(Üye)= عضو

اه‌ک(Ek)=اضافی

ائدیلگین(Édilgin)= غیرفعال

اینسان‌بیلیمچی(İnsanbilimçi)= انسان‌شناس

ایشلوسه‌ل(İşlevsel)= تابعی

آیلیق(Aylıq)= ماهانه، حقوق

اؤندر(Öndər)= رهبر

آیدین(Aydın)= روشنفکر

آلت ‌قۇرۇل(Alt qurul)= کمیته

اۆستلنمک(Üstlenmek)= بر عهده گرفتن

ائش‌زامانلی(Éşzamanlı)= همزمان

اسینلنمک(Esinlenmek)= الهام گرفتن

ائش‌دیر(Éşdeyer)= معادل،هم ارز

ائیلمچی(Éylemçi)= فعال،اکتیویست

ائلشدیرل(Éléşdirel)= منتقدانه

آچی(Açı)= زاویه

آچیقجا(Açıqca)= آشکارا

اۇلۇسلارآراسی(Uluslararası)= بین‌المللی 

اؤزندیرمک(Özendirmek)= تشویق کردن

اؤزنه(Özne)= سوژه، فاعل

اؤزرک(Özerk)= خودمختار

اۆره‌تمه‌ک(Üretmek)= تولید  کردن

اۇیرۇق(Uyruq)= تابعیت شهروندی

آسی(Ası)= بنر

اوْیسا(Oysa)= در حالیکه

اوْلای(Olay)= حادثه

اؤلچۆت(Ölçüt)= معیار

اۇزام‌بیلیم(Uzambilim)=هندسه

اۇزای‌بیلیمی(Uzaybilimi)=کیهان شناسی

اۇزمان(Uzman)= متخصص

اۇزبیلیم(Uzbilim)= ریاضی

آختارماق(Axtarmaq)= انتقال دادن

اوْنۇر(Onur)= حیثیت

ائتمن(Étmeən)= فاکتور

ائییتیمچی(Éyitimçi)= پداگوگ، مربی كودک، متخصص تعليم و تربيت

اکلملنمه(Eklemlenme)= افزودن

ایرده‌لمک(İrdelemek)= بررسی نمودن

اؤز سایقی(Öz sayqı)= عزت نفس

ایلک‌اؤیرتیم(ilköyretim)= ابتدائی

اوْرتا‌اؤیرتیم(Ortaöyretim)= دبیرستان

ائییلیم(Éyilim)= گرایش

اؤیرتمن(Öyretmen)= معلم

اؤیرتیم(Öyretim)= تدریس، تعلیم

آییرد(Ayırd)= تمیز دادن

اؤزدش(Özdeş)= یکسان، عینا 

اؤزدشلشمک(Özdeşleşmek)= یکسان‌سازی

اوْلاسی(Olası)= ممکن، محتمل

اؤزلم(Özlem)= حسرت

اؤزه‌ل(Özel)= خاص

ایزلم(İzlem)= استراتژی

اؤزه‌للیکله(Özellikle)= به خصوص

اۇلۇشۇم(Oluşum)= شکل گیری

ایله‌تی(İleti)= پیغام

اوْلاناق(Olanaq)= امکان

ایلیشگینلیک(İlişginlik)= عایدات

اؤنه‌ری(Öneri)= پیشنهاد

اۇزلاشی(Uzlaşı)= اجماع

اؤن‌گؤرمک(öngörmek)= پیش‌بینی کردن

ائدینیم(Édinim)= اکتساب

اۆلکۆ(Ülkü)= ایده‌آل

اۇیقار(Uyqar)= مدنی

اۇدقۇ(Udqu)= پیروزی

آیریم(Ayrım)= فرق

اۇلام(Ulam)= کاتگوری، طبقه‌بندی

ائییتمسه‌ل(Éyitimsel)= پداگوژیک

آشیری(Aşırı)= افراطی

اؤزگۆر(Özgür)= آزاد

ارته(Erte)= بعدی

اؤزگۆون(Özgüven)= اعتماد به نفس

اک(Ek)= علاوه، ضمیمه

اؤزه‌تله‌مک(Özétlemek)= خلاصه کردن

اۇزلۇق(Uzluq)= هنر

آدلیم(Adlım)= مشهور

اۆستۆنلۆک(Üstünlük)= برتری

اۇیۇشمازلیق(Uyuşmazlıq)= عدم تطابق

اۇیۇم(Uyum)= هارمونی

آلقی(Alqı)= ادراک

اوْداق(Odaq)= کانون

ایچسه‌للشدیریلمه‌ک(İçsélleşdirilmek)= درونی‌سازی کردن

اؤیرتی(Öyreti)= دکترین، تز

اۇیقۇن(Uyqun)= مناسب

اۇلاشماق(Ulaşmaq)= رسیدن به

اۇیقۇلاما(Uyqulama)= تطبیق،پراتیک

اۇیقۇلامالی(Uyqulamalı)= عملی

اینانج(İnanc)= باور

آزینلیق(Azınlıq)= اقلیت

ارته‌له‌مک(Ertelemek)= به تاخیر انداختن

آیاقلانما(Ayaqlanma)= عصیان،شورش، قیام

اؤزگۆن(Özgün)= اورجینال

ب

بۇلقۇ(Bulqu)= یافته

باشاری(Başarı)=موفقیت

باشاریلی(Başarılı)=موفق

باغلانتی(Bağlantı)= پیوند

بیریم(Birim)= واحد

بیرلشمیش میللتلر(Birleşmiş milletler)=سازمان ملل متحد

بۆتۆنجۆل(Bütüncül)= توتالیتر

بیریکیم(Birikim)= انباشت

باتی(Batı)= غرب

بوْللۇق(Bolluq)= رفاه

بنزشدیرمه(Benzeşdirme)= آسیمیلاسیون

بیچیم(Biçim)= فرم، شکل

باغلاج(Bağlac)= رابط

به‌للک(Bellek)= حافظه

بیلیم(Bilim)= علم،دانش

بیلیمسه‌ل(Bilimsel)= علمی

باغنازلیق(Bağnazlıq)= تعصب

باغداشیق(Bağdaşıq)= هموژن

بیلگی(Bilgi)=معلومات

بیلیم‌یۇردۇ(Bilimyurdu)= دانشگاه

بۇیرۇق(Buyruq)= فرمان

باغداشیقلاشما(Bağdaşıqlaşma)= هموژن سازی

باغیملی(Bağımlı)= وابسته

بیرئیسل(Biréysəl)= فردی

بلگه(Belge)= سند

باسقین(Basqın)= غالب

باخیش آچیسی(Baxış açısı)=زاویه دید

بیلیشسه‌ل(Bilişsel)= شناختی

بیلینج(Bilinc)= آگاهی

بوْیداش(Boydaş)= همسن

باریناق(Barınaq)= سرپناه 

باسیم(Basım)= چاپ

بیریجیک(Biricik)= تک،یگانه

باشکند(Başkend)= پایتخت

بلیرگین(Belirgin)= بارز

بیلرلنمه‌ک(Belirlenmek)= مشخص شدن، تعیین شدن

بیله‌شن(Bileşen)= کامپوننت، جزء

بؤلگه‌سل(Bölgesel)= منطقه‌ای

پ

پیتیک(Pitik)= کتاب

پراتیک(Pratik)= عملی

ت

تاریم(Tarım)= کشاورزی

ته‌مه‌ل(Temel)= اساس

توْپلۇمچۇ(Toplumçu) =سوسیالیست

توْپلۇم‌بیلیمچی(Toplumbilimçi)= جامعه شناس

تئزگن(Tézgen)= کاتالیزور

توْپلۇچالیشیم(Topluçalışım)= سمینار

تیکه‌ل(Tikel)= قسمی

تک ارکلیک(Tek erklik)= مونارشی

توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل(Toplumbilimsel)= جامعه‌شناختی

توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

توْپلۇلۇق(Topluluq)= جمعیت

تۆزۆک(Tüzük)= نظامنامه

تؤرپۆله‌مک(Törpülemek)= سوهان زدن

تاسارلاماق(Tasarlamaq)= طراحی کردن

تئریم‌لر دیزگه‌سی(Térimlər dizgesi)= تئرمینولوژی

تاساری(Tasarı)= طرح، پروژه

توْپلاناق(Toplanaq)= کمپ

توْپلانتی(Toplantı)=نشست

تانیق(Tanıq)= شاهد

تۇغرالی(Turğalı)= رسمی

تک‌ال(Tekel)=انحصار

تاویر(Tavır)= رفتار،وضعیت

تۆره‌مک(Türemek)= مشتق شدن 

ج

جایدیریجی(Caydırıcı)= بازدارنده

چ

چاغ(Çağ)=عصر

چاغداش(Çağdaş)= معاصر

چئشید(Çéşid)= نوع

چالیشیم(Çalışım)= کمپین

چئشیدلیلیک(Çéşidlilik)= تنوع

چارپیدماق(Çarpıdmaq)= تحریف کردن

چئوره(Çévre)=محیط

چئلیشگی(Çélişgi)= متضاد

د

دایانیشما(Dayanışma)= اتحاد

دیره‌نیش(Direniş)=مقاوت

دیل‌بیلمسه‌ل(Dilbilimsel)= زبان شناختی

دۇیارلیلیق(Duyarlılıq)= حساسیت

دارتیشماق(Dartışmaq)= بحث کردن

دۇراق(Duraq)= ایستگاه

دؤنۆشۆم(Dönüşüm)= دگرگونی، تحول

دئنه‌تیم(Dénetim)= کنترل

دئنه‌ییم(Déneyim)= تجربه

دئنه‌مه‌ک(Dénemek)= آزمایش  کردن

دئوریم(Dévrim)= انقلاب

دایاتماق(Dayatmaq)= پافشاری کردن

دوْغال(Doğal)= طبیعی

دیل‌بیگلیسی(Dilbilgisi)= دستورزبان

دۆشرگه(Düşerge)= سایت

داغارجیق(Dağarcıq)= انبان

دوْناتیم(Donatım)= تجهیز

دئییشکن(Deyişken)= متغیر

دین ارکی(Din erki)=دین‌سالاری

دۆزئی(Düzéy)= سطح

دنگه(Denge)= تعادل

دئوینگن(Dévingen)= دینامیک

دۇیۇرماق(Duyurmaq)= اعلان کردن

دیش(Dış)= بیرون

درنک(Dernek)= انجمن

دوْلایسیلا(Dolayısıyla)= بنابراین

دوْلایلی(Dolaylı)= غیرمستقیم

دوْلایسیز(Dolaysız)= مستقیم

دانیشمانلیق(Danışmanlıq)= مشاوره

ز

زوْرۇنلۇ(Zorunlu)= اجباری

س

سؤزلشمه(Sözleşme)= قرارداد

سوْمۇت(Somut)= ناملموس

سۆره‌کلی(Sürekli)= مداوم

سۆره(Süre)=مدت

سۆرگۆن(Sürgün)= تبعید

ساوۇنماق(Savunmaq)= مدافعه نمودن

ساپلانتی(Saplantı)= فکر ثابت

سئچیم(Séçim)= انتخاب

ساوۇنمالی(Savunmalı)= دفاعی

سیخمان(Sıxman)= سپتامبر

سایقینلیق(Sayqınlıq)= اعتبار

ساییملاما(Sayımlama)= آمار

سئچه‌نک(Séçenek)= آلترناتیو

سۇچ(Suç)= جرم، گناه

سایقینلی(Sayqınlıq)= با پرستیژ

سیخی دۆزه‌ن(Sıxı düzen)= دیسیپلین

سوْرۇن(Sorun)= مسئله، مشکل

سوْوخا(Sovxa)= میراث

سۆره‌ج(Sürec)= پروسه

سیرالانیم(Sıralanım)= هیرارشی

سوْرۇملۇ(Sorumlu)= مسئول

سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه

سینیر(Sınır)= مرز

سیمگه(Simge)= سمبل

ساو(Sav)= ادعا

ساپتاما(Saptama)= تثبیت

سیناق(Sınaq)= امتحان

سؤیلم(Söylem)= گفتمان

سؤمۆرگه(Sömürge)= مستمعره 

سؤمۆرۆ(Sömürü)= استثمار

سئچگینچی(Séçginçi)= نخبه‌گرا

ط

تۆر (Tür)= نوع

ق

قوْشۇل(Qoşul)=شرط

قارشیدلیق(Qarşıdlıq)= ضدیت

قییی(Qıyı)= ساحل

قوْنۇ(Qonu)= موضوع

قاورام(Qavram)= مفهوم

قوْشۇت(Qoşut)= پارالل

قالخینما(Qalxınma)= توسعه

قۇتسال(Qutsal) = مقدس

قیرآچان(Qıraçan)= آوریل

قۇزئی(Quzéy)= شمال

قامۇاوْیۇ(Qamuoyu)= افکار عمومی

قاتقی(Qatqı)= مشارکت

قیلاوۇز(Qılavuz)= راهنما

قۇرامسال(Quramsal)= تئوریک

قیریلقان(Qırılqan)= شکننده

قۇرغۇلاماق(Qurğulamaq)= طراحی کردن

قیتا(Qıta)= قاره

قاتمانلاشدیرماق(Qatmanlaşdırmaq)= افزودن

قوْنۇم(Qonum)= موقعیت

قوْرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن

قیسیتلی(Qısıtlı)= محدود

قابساملی(Qapsamlı)= جامع

قایناق(Qaynaq)= منبع

قایناشما(Qaynaşma)= ادغام، تلفیق

قانیت(Qanıt)= دلیل

قۇرال(Qural)= قاعده

قۇرۇم(Qurum)= موسسه

ک

کؤکدنچی(Kökdençi)= رادیکال

کسین(Kesin)= قطعی

کز(Kez)= دفعه

کۆره‌سل(Küresel)= جهانی،گلوبال

کرال(kral)= پادشاه

کسینتیلی(Kesintili)= ناپیوسته

گ

گه‌له‌نکسه‌ل(Geleneksel)= سنتی‌

گؤرسه‌ل(Görsel)= بصری

گیریشیم(Girişim)= ابتکار،نوآوری

گؤزلملنمک(Gözlemlenmek)= مشاهده شدن

گۆنجللنمه(Güncellenme)= بروزرسانی

گؤزئتمک(Gözétmek)= نظارت کردن

گؤزگۆ(Gözgü)= آئیینه 

گه‌نه‌ل(Genel)= عمومی

گؤزآردی‌ (Gözardı)= نادیده گرفتن

گرچکدن(Gerçekden)=حقیقتا

گره‌چ(Gereç)= مواد

گه‌نه‌لگه‌(Genelge)= بخشنامه

گؤره‌جه(Görece)= نسبی

گؤرگۆل(Görgül)= تجربی

گؤسترمه‌لیک(Göstermelik)= نمایشی

گؤسترگه(Gösterge)= اشارت

گۆنده‌لیک(Gündelik)= روزمره

گۆونجه(Güvence)= گارانتی

گؤرئو(Görév)= ماموریت

گۆونلیک(Güvenlik)= امنیت

گۆون(Güven)= اعتماد

گؤوشک(Gövşek)= شل 

گره‌کلیلیک(Gereklilik)=الزام

گره‌کسینیم(Gereksinim)= نیاز، ضرورت،احتیاج

گلیشمک(Gelişmek)= توسعه  دادن

ن

نسنه‌ل(Nesnel)= آبجکتیو

نیته‌لیک(Nitelik)= کیفیت، وصف

نیته‌ل(Nitel)= کیفی

نیجه‌ل(Nicel)= کمی

قۇشاق(Quşaq)= نسل

قۇشۇل(Quşul)=شرایط

قۇشقۇ(Quşqu)= شبهه

ندن(Neden)= سبب، علت

و

وطنداش(Vetendaş)= شهروند

وئری(Véri)= اطلاعات

والی(Vali)= استاندار

وئریملی(Vérimli)= مثمرثمر

وارسیل(Varsıl)= دارا

وئرگی(Vérgi)= مالیات

وارساییم(Varsayım)= فرضیه

ه

هؤرگۆت(Hörgüt)= تشکیلات

ی

یۆکۆملۆ(Yükümlü)= مکلف

یاساق(Yasaq)= ممنوع

یۆکسک‌اؤیرنیم(Yükseköyrenim)= آموزش عالی

یاسال(Yasal)= قانونی

یاسا(Yasa)= قانون

یؤن(Yön)= جهت

یؤنه‌تیم(Yönetim)= مدیریت، اداره

یؤنتم(Yöntem)=روش

یؤنتم‌بیلیمی(Yöntembilimi)= روش‌شناسی، متدولوژی

یؤنه‌تیمسه‌ل(Yönetimsel)= اداری

یانید(Yanıd)= جواب

یاپی(Yapı)= ساختار

یئره‌ل(Yérel)= محلی

یئرلی(Yérli)= محلی

یایقین(Yayqın)= رایج

یاشامسال(Yaşamsal)= حیاتی

یاساما(Yasama)= قانونگذاری

یاتیشدیرماق(Yatışdırmaq)= راضی نمودن، ساکن کردن

یاتیریم(Yatırım)سرمایه‌گذاری

آشاما(Aşama)= مرحله

یازقی(Yazqı)= سرنوشت

یاخلاشیق(Yaxlaşıq)= تقریبا

یئددیجه(Yéddicd)= هفته

یئرکیپ(Yérkip)= نقشه

یاردیم(Yardım)= کمک

یئته‌نک(Yétdndk)= خلاقیت، توانایی

یئترلی(Yétdrli)= کافی

یۇردداشلیق(Yurddaşlıq)= شهروند

یئتگین(Yétgin)= مکمل، کامل

یوْزلاشما(Yozlaşma)= انحطاط

یئتگی(Yétgi)= اختیارات

یاد(Yad)= خارجی

یوْخسۇن(Yoxsun)= محروم

یۆرۆتۆلمک(Yürütülmek)= به اجراء گذاشتن

یۆرۆتمه(Yürütme)= قوه مجریه

یۆجه‌لتمک(Yüceltmek)= تقدس‌زائی کردن

یالین(Yalın)= ساده

یازاناق(Yazanaq)= گزارش

یاپی‌بیلیمسه‌ل(Yapıbilimsel)= مورفولوژی

یئنیلمه(Yénileme)= ترمیم، بازسازی

یئنیلگی(Yénilgi)= مغلوبیت