اۇلۇس – دئولت، ائییتیم دیلی

اۇمۇد اۇرمۇلۇ

گۆنۆمۆز دۆنیاسیندا دئولتلرین یاپیلانما بیچیملری بۆیۆک اؤلچۆده موْدرنیته‌نین ایزلرینی داشیر. موْدرنیته، آورۇپا قیتاسیاندا، ۱۶. و ۱۸. یۆزایللر آراسیندا اوْرتایا چیخان و توْپلۇمسال یاشامین همن هر آلانیندا بۆیۆک چاپلی دئییشیملر مئیدانا گتیرن بیر سۆره‌جدیر. چاغداشلاشما سۆره‌جیله بیرلیکده صنایعلشمه‌نین و ایقتیصادی ایلیشگیلرین مئتاللاشماسینین سۆرعتی آرتدی، آنامالچی ایقتیصادا کئچیلدی، توْپلۇمسال ایش‌بؤلۆمۆ بۆیۆدۆ، بیلیمسه‌ل دۆشۆنجه بیچیملری یۆکسلدی، سۆرعتلی بیر شهرلشمه یاشاندی و دئموْکراتیکلشمه‌یه دؤنۆک چابالار یوْغۇنلۇق قازاندی. بۇ کؤکدنچی دئییشیم سۆره‌جی، توْپلۇمسال و سیاسال قۇرۇملارین بۆتۆنۆیله دؤنۆشمه‌سی سوْنۇجۇنۇ دوْغۇردۇ. بئله‌لیکله باشدا توْپلۇمسال و سیاسال قۇرۇملار اوْلماق اۆزره هئچ‌بیر قۇرۇمۇن گه‌له‌نکسل هؤرگۆتلنمه بیچیمینی و موْدرنیته‌دن اؤنجه‌کی قوْنۇمۇنۇ قوْرۇما شانسی قالمادی. 

چاغداشلاشما سۆره‌جی ایله بیرلیکده "دئولت" یاپیلانماسی دا دئییشدی و یئنی بیر حال آلدی. دئولت، توْپراقلارینی تک بیر یؤنه‌تیم آلتیندا توْپلایاراق یؤنه‌تیمسه‌ل آلابیلیرلییینی گۆجلندیردی ، یؤنه‌تیمه خالقین قاتیلیمینی ساغلادی، ائگه‌منلییینین حؤکم سؤردۆیۆ سینیرلاری کسین بیر بیچیمده بلیرله‌دی. اؤزۆ دیشیندا شیددت قۇللانابیله‌جک گۆجلری تصفیه ائدرکن اؤزۆ یئنی شیددت بیچیمی و مئکانیزملری یاراتدی. دئولتین چاغداشلیغی، "مرکزی بیر گۆج" اوْلماسینا دایانیردی؛ جوْغرافی، حۆقۇقی و سیاسی مرکزیلشمه سایه‌سینده چاغداش دئولت، اؤنجللرینه قیاسلا چوْخ داها جایدیریجی بیر گۆجه قوْوۇشدۇ. بۇ گۆج، چاغداش دئولتی، آورۇپا قیتاسیندا باشلایان گه‌نه‌ل چاغداشلیق سۆره‌جینین دۆنیانین باشقا بؤلگه‌لرینه داشینماسینی ساغلایان اؤیه‌لردن بیری حالینه گتیردی. آیریجا، داشیییجیلیغینی یاپدیغی سۆره‌جله بیرلیکده چاغداش دئولتین اؤزۆ ده زامان ایچینده ائورنسه‌ل بیر موْدل اؤومه‌سینی قازاندی. 

مرکزیلشمه‌ اۆزرینده یۆکسلن و وئرگیلرله مادی قایناق ساغلایان چاغداش دئولت، توْپلۇمسال، ایقتیصادی و اکینجسه‌ل چاغداشالاشمانین گره‌کلرینی اؤزۆندن اؤنجه‌کی سیاسال یاپیلارا اوْرانلا داها ائتگین و داها ایشلوسه‌ل بیر بیچیمده یئرینه گتیریردی. داها اؤنجه تاریخ صحنه‌سینده یئر آلمیش سیاسی یاپیلانمالار نه مطلق سینیرلارلا بیربیریندن آیریلیر، نه ده ایچ بۆتۆنله‌شمه‌یی و باغداشیقلاشمایی اؤزندیریردی. فئوْدال سئچکینلر چوْخ بؤیۆک اؤلچۆده توْپراغی دئنه‌تیملری آلتیندا تۇتمالارینا راغمن آنجاق نیظامی بیر مرکزی گۆجه و قیسیتلی بیر گۆنده‌لیک یاشامی اۆره‌تمه آلابیلیرلییینه صاحیبدیلر. ایمپراتوْرلۇقلارین اۇیرۇقلارینی وئرگییه باغلاما گۆجۆ واردی آنجاق اکینجسه‌ل باغداشیقلیغی یاپما کیمی بیر دردلری یوْخدۇ. اوْیسا چاغداش دئولتین قابلادیغی توْپراق آچیق، بۇ توْپراق اۆزرینده‌کی ائگه‌منلییی ایسه مطلقدی. بۇ دۇرۇم، سینیرلاری کسین اوْلاراق بلیرلنمیش توْپراقلار اۆزرینده یاشایانلارین کیملیکلرینین ده بیر قالیبه تؤکۆلمه‌سینه و سؤز قوْنۇسۇ توْپراقلار اۆزرینده آنجاق بلیرلنمیش کیملییی داشییانلارین حاق صاحیبی اوْلدۇغۇنا دؤنۆک بیر ائییلیمین دوْغماسینا ندن اوْلدۇ. بئله‌لیکله چاغداش دئولت، "اۇلۇس" آدی وئریلن بۆتۆنله اؤزدشلشدیریلمه‌یه باشلاندی و بیر خیال اوْلاراق یارادیلان "اۇلۇس"، دئولتین ائگه‌منلییینین قایناغی اوْلدۇ. 

تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:

اۇلۇس(Ulus)= ملت

ائییتیم(Eyitim)= آموزش

توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

سۆره‌ج(Sürəc)= پروسه

چاغداش(Çağdaş)= معاصر

ایلیشگی(İlişgi)=ارتباط

آنامالچی(Anamalçı)= کاپیتالیست

بیلیمسه‌ل(Bilimsəl)= علمی

کؤکدنچی(Kökdənçi)= رادیکال

قۇرۇم(Qurum)= موسسه

سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه

گه‌له‌نکسه‌ل(Gələnəksəl)= سنتی‌

هؤرگۆت(Hörgüt)= تشکیلات

قوْنۇم(Qonum)= موقعیت

قوْرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن

یؤنه‌تیم(Yönətim)= مدیریت، اداره

آلابیلیرلیک(Alabilirlik)= کاپاسیته، ظرفیت

ائگه‌منلیک(Egemənlik)= حاکمیت

سینیر(Sınır)= مرز

کسین(Kəsin)= قطعی

بیلرلنمه(Bəlirlənmə)= مشخص شده، تعیین شده

دیش(Dış)= بیرون

جایدیریجی(Caydırıcı)= بازدارنده

گه‌نه‌ل(Gənəl)= عمومی

اؤیه(Öyə)= عنصر

ائورنسه‌ل(Evrənsəl)= جهانی

اؤومه(Övmə)= ستایش، وصف

وئرگی(Vergi)= مالیات

قایناق(Qaynaq)= منبع

اکینج(Əkinc)= فرهنگ

یاپی(Yapı)= ساختار

اوْران(Oran)= میزان

ائتگین(Etgin)= فعال

ایشلوسه‌ل(İşləvsəl)=کاربردی

باغداشیقلاشما(Bağdaşıqlaşma)= هموژن سازی

اؤزندیرمک(Özəndirmə)= تشویق کردن

سئچگین(Seçgin)=برجسته

دئنه‌تیم(Denətim)= کنترل

راغمن(Rağmən)=برخلاف

قیسیتلی(Qısıtlı)= محدود

گۆنده‌لیک(Gündəlik)= روزمره

یاشام(Yaşam)=زندگی، حیات

اۆره‌تمه(Ürətmə)= تولید

اۇیرۇق(Uyruq)= تابعیت شهروندی

اوْیسا(Oysa)= در حالیکه

کیملیک(Kimlik)=هویت

قوْنۇ(Qonu)= موضوع

ائیلم(Eyləm)=کنش