قۇرامسال دارتیشما - پسیکوْدیلسه‌ل و توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل چئوره‌

اۇمۇد اۇرمۇلۇ

اوْخۇلا باشلارکن هئچ فارسجا بیلمه‌ین ویا چوْخ آز بیلن تۆرک اۇشاقلارینین نئجه بیر اوْخۇل سۆره‌جی دئنییم‌لری اوْلدۇقلارینی آنلاماق اۆچۆن بیرچوْخ دئییشکنه باخیلماسی گره‌کدییینی گؤسترمکده‌دیر. بۇ دئییشکن‌لرین نه‌لر اوْلدۇغۇنۇ اوْرتایا چیخارمایا چالیشان بیرچوْخ آراشدیرما، عایله‌لرین سوْسیوْ- ایقتیصادی دۆزئیی، ائییتیم – اؤیرتیم نیته‌لییینین یئترسیزلییی و اؤیرتمن – گره‌چ یئترسیزلییی کیمی قوْنۇلاری اله آلمیشدیر. اوْیسا هم سوْن بیرنئچه اوْن‌ایلدیر فرقلی اؤلکه باغلاملاریندا یۆرۆتۆلن قابساملی و آیرینتیلی آراشدیرمالار، هم ده بۇ آراشدیرمالارین بۇلقۇلاری، اوْخۇل دیلیندن فرقلی بیر دیل دانیشاراق اوْخۇلا باشلایان اؤیرنجیلرین اوْخۇل ماجرالاریندا دیل دئییشکنینین ده اؤنملی بیر روْل اوْینادیغینی گؤسترمکده‌دیر. گه‌نه‌ل اوْلاراق ائییتیمین، اؤزه‌ل اوْلاراق دا آزینلیق دیل‌لرینه منصۇب اۇشاقلارین ائییتیمینین سوْسیوْ- پوْلتیک باغلامی دۆشۆنۆلۆرسه، وار اوْلان چالیشمانین بۇلقۇلارینین دیل دئییشکه‌نینی و ائییتیمین سوْسیوْ-پوْلتیک باغلامینی ایچینه آلان قابساملی بیر چرچئوه‌یله آچیقلانماسی گره‌کمک‌ده‌دیر. کامینز، بئله بیر قۇرامسال چرچئوه سۇنان آراشدیرماچیلاردان بیریدیر. کامینز’ین اؤنردییی قۇرامسال چرچئوه‌یه گؤره، گره‌ک سایقینلی چوْخۇنلۇق دیللرینی، گره‌کسه ده دۆشۆک دۇرۇمۇ آزینلیق دیللرینی دانیشان توْپلۇلۇقلارا منصۇب اؤیرنجیلرین اوْخۇل دۇرۇمۇ، باشاریلاری ویا باشاریسیزلیقلاری آنجاق بیرسیرا پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل و توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لر گؤز اؤنۆنه آلیناراق آنلاشیلابیلر. بۇ چرچئوه‌یه گؤره پسیکوْ‌دیل‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لر بۇنلاردیر: دیل یئترلیلییی، دیللرآراسی قارشیلیقلی باغیملیلیق و آرتیریجی ایکی‌دیللیلیک. اؤته یاندان، توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لر بۇنلاردیر: باسقیجی توْپلۇمسال ایقتیدار ایلیشگیلرینی آنلاما و کیملیک اۇزلاشی‌سی.

دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین آکادمیک گلیشیمینین ته‌مه‌لینده یاتان پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لر

کامینزین اؤنردییی قۇرامسال چرچئوه‌یه گؤره، بیرچوْخ توْپلۇم‌دیل‌بیلمسه‌ل باغلامدا یاپیلان چالیشمالارین ایشارت ائتدیی اۆچ پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل ایلکه واردیر. بۇ ایلکه‌لرین نئجه اۇیقۇلاندیغی، دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین ائییتیم دئنه‌ییم‌لرینین نئجه اوْلاجاغینی بلیرله‌ر.

1. دیل یئترلیلییی و آکادمیک گلیشمه 

کامینزین داها اؤنجه‌کی چالیشمالاریندا دا سیخلیقلا اۆزرینده دۇردۇغۇ نؤقطه‌لردن بیری، دیل یئترلیلیکلرینین فرقلی طۆرلرینین و قۇللانیم آلانلارینین اوْلدۇغۇدۇر. داها اؤنجه ده بحث‌ائدیلدییی کیمی، گۆنده‌لیک ائتگیله‌شیملری گرچکلشدیرمک اۆچۆن قۇللانیلان دیل یئترلیلییی اوْخۇل درسرلرینی، آکادمیک قوْنۇلاری آنلاماق و آنلاتماق اۆچۆن قۇللاندیغیمیز بیلیشسه‌ل – آکادمیک دیل یئترلیلیییندن فرقلیدیر. آیریجا کامینز سوْن دارتیشماسیندا اۆچۆنجۆ بیر دیل یئترلیلیییندن بحث‌ائدرکن بۇنۇن بیر دیله ایلیشگین سس، دیل‌بیلگیسی و یازما قۇراللارینین دوْغرۇدان دیشاریدان اؤیرتیلمه‌سی ایله قازانیلان بیر دیل یئترلیلییی اوْلدۇغۇنۇ سؤیلمکده‌دیر. کامینزه‌ گؤره بۇ فرقلی دیل یئترلیلیکلری آراسیندا آیریم یاپماق اؤنملیدیر، چۆنکۆ هر بیری فرقلی بیچیمده گلیشیر و آکادمیک گلیشیمده‌کی روْللاری فرقلیدیر. آیریجا، هم دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلری هم ده چوْخۇنلۇق اؤیرنجیلری بۇ دیل یئترلیلیکلرینی ائدینیرکن قۇللانیلان ایزلملره فرقلی یانید وئره‌بیلمکده‌دیر. بۇ اۆزدن ده هر بیر دیل یئترلیلییینین کیمه نئجه اؤیرتیله‌جه‌یی چوْخ اؤنملیدیر. داها اؤنجه ده بحث‌ائدیلیدیی کیمی، ته‌مه‌ل کیشیلرآراسی ایله‌تیشیم باجاریلاری گه‌نه‌للیکله اۆز اۆزه دانیشمالاریمیزدا قۇللانیلان بیر دیل یئترلیلیییدیر و قۇللانیلان جۆمله‌لر چوْخۇ زامان قیسا، دیل‌بیلگیسی آچیسیندان یالین و سیخلیقلا قۇللانیلان کلمه‌لری ایچه‌ریر. آیریجا ژست و میمیکلر ده دانیشمایی دستکلر. اؤته‌ یاندان بیلیشسه‌ل آکادمیک دیل یئترلیلییی داها آز بیلینن، یاپی‌بیلیمسه‌ل آچیدان داها قارماشیق کلمه‌لر ایچه‌رن، جۆمله یاپیسی اوْلاراق گه‌نه‌لده اۇزۇن، باغلاج گره‌کدیرن و چوْخۇ زامان ائدیلگن جۆمله یاپیلارینی باریندیران بیر دیلدیر. گه‌نه‌للیکله بیلگیلیکلرده، درس پیتیکلرینده، اوْخۇما متینلرینده قارشیمیزا چیخان بیر دیل یئترلیلیییدیر. چوْخۇنلۇق دیللرینی قۇللانان اؤیرنجیلر اوْخۇلا باشلادیقلاریندا چوْخۇ زامان ته‌مه‌ل کیشیلرآراسی ایله‌تیشیم باجاریلاری طۆرۆ دیل یئترلیلییینی اؤنملی اؤلچۆده تاماملامیش اوْلۇب اوْخۇلدا اؤیرندیکلری یئنی کلمه‌لرله بۇنۇ گلیشدیریرکن، وار اوْلان دیل بیریکیمینه بیلیشسه‌ل آکادمیک دیل یئترلیلییی طۆرۆنۆ اکلمه‌یه حاظیرلاردیر. اوْیسا دیلسه‌ل آزینیلیق اؤیرنجیلری اوْخۇلا باشلادیقلاریندا اوْخۇل دیلینی بیلمه‌دیکلریندن ویا آز بیلدیکلریندن، اۇزۇن بیر سۆره بوْیۇنجا ته‌مه‌ل کیشیلرآراسی ایله‌تیشیم باجاری یئترلیلیکلرینی گلیشدیرمه‌یه چالیشماقدا، بئله‌لیکله یئترلی و ائتگیلی دۆزئیده بیر بیلیشسه‌ل آکادمیک دیل یئترلیلییی گلیشیمی اۆچۆن اوْلدۇقجا گئج قالابیلمکده‌دیرلر. داها اؤنجه ده بحث‌ائدیلدییی کیمی، دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین چوْخۇنلۇق گرۇپۇنا منصۇب اؤیرنجیلرین دیل سئویه‌سینه گله‌بیلمه‌لری اۆچۆن اه‌ن آز بیرنئچه ایل کئچمه‌سی گره‌کمکده‌دیر. بۇ ندنله دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین هانسی دیل ویا دیللرده اوْخۇلا باشلایاجاغی، آکادمیک گلیشمه‌لرینی دوْغرۇدان بلیرله‌ین بیر قوْنۇدۇر.

2. دیللرآراسی قارشیلیقلی باغیملیلیق   

پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لردن ایکینجیسی، دیللرآراسی قارشیلیقلی باغیملیلیق یاناشماسیدیر. بیرچوْخ فرقلی اؤلکه و دیل اوْرتامیندا و فرقلی سوْسیوْ- ایقتیصادی دۆرۆملارا صاحیب دیلسه‌ل آزینلیق گرۇپلار آراسیندا سیناق ائدیلن بۇ ایلکه‌یه گؤره، ایکی‌دیللی اؤیرنجیلرین دیللرینین اۆزرینده یارادیلدیغی "اوْرتاق دیلسه‌ل درین آلت‌یاپی یئترلیلییی" دئییلن بیر مئکانیزما واردیر و بۇ مئکانیزما سایه‌سینده دیللرین بیرینده اؤیرنجیلرین بیلگیلر، اؤزه‌للیکله ده بیلیشسه‌ل آکادمیک دیل یئترلیلییی ایله ایلگیلی بیلگیلر، اۇیقۇن قوْشۇللار اوْلۇشدۇرۇلدۇغۇندا باشقا دیله ویا دیللره ده آختاریلابیلر. اؤرنه‌یین، اؤیرنجیلره تۆرکجه‌ده اؤیرتیله‌جک اوْخۇدۇغۇنۇ آنلاما و متین یازما باجاریلارینی تکرار فارسجادا باشدان اؤیرتمک گره‌کمز، چۆنکۆ ایر یئترلی فارسجا دیل یئترلیلییی گلیشدیریلمیشسه، بۇ باجاریلار قوْلایجا فارسجایا دا آختاریلابیلر. کامینزه گؤره بۇ ایلکه، ایکی‌دیللی ائییتیم یاپیلان ایکی‌دیللیلشدیرمه(İmmersion) و ایکی یؤنلۆ ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری(two way bilingual education) کیمی باشاریلی ائییتیم موْدللرینین بعضیلرینده، اؤیرنیجلرین ایکی دیله ویا ایکی دیلدن بیریسینه گؤره‌جه داها آز معرۇض قالمالارینا راغمن چوْخۇ دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجینین ائییتییمنده قۇللانیلان تک‌دیللیلشدیرمه موْدللرییله قارشیلاشدیریلدیغیندا داها باشاریلی سوْنۇجلار الده ائدیلمه‌سینی آچیقلاماقدادیر. یانی، داها اؤنجه ده دئیینیلیدیی کیمی، دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنیجلرینین ائییتیمنده قۇللانیلان ائییتیم موْدللرینده اؤنملی اوْخۇل دیلینه اه‌ن چوْخ سۆره معرۆض قالما دئییل، هانسی قوْشۇللاردا معرۇض قالیندیغی، اؤنجه‌کی دیل بیریکیملرینین حئسابا قاتیلمادیغی، اوْندان یارارلانیب یارارلانمادیغیدیر. دوْلایسیلا، بۇ ایلکه‌نین ائییتیم- اؤیرتیم اۇیقۇلامالاری آچیسیندان اؤنملی چیخاریملاریندان بیری ده، اؤیرنجیلرین صاحیب اوْلدۇقلاری بیلگی بیریکیمینی و باجاریلاری دیللر آراسیندا آختاریلماسینین اؤزندیریلمه‌سی گر‌ه‌کلیلیییدیر. بۇ آچیدان باخیلدیغیندا، دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین صاحیب اوْلدۇقلاری دیل بیریکیملرینین بیربیریله ایلشگیلندیریب دستک اوْلماسی، آرالارینداکی اوْرتاق دیلسه‌ل درین آلت‌یاپینین قۇللانیلماسی، بیریکیم و باجاریلارینین بیربیرلری آراسیندا قارشیلیقلی آختاریلماسی ویا بۇنلارین بیر بؤلۆمۆنۆن یا دا هئچ‌بیرینین یاپیلماماسی دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین اوْخۇل دئنه‌ییملرینی، آکادمیک و دیل گلیشمه‌لرینی بلیرله‌ین ائتمنلردیر.

3. آرتیریجی ایکی‌دیللی

کامینز، سوْن 40 ایلده دۆنیانین فرقلی بؤلگه‌لرینده یاپیلان یاخلاشیق 200 قدر گؤرگۆل آراشدیرمانین اوْرتاق بۇلقۇسۇنۇن آرتیریجی ایکی‌دیللیلیک ایله اؤیرنجیلرین دیلسه‌ل، بیلیشسه‌ل و آکادمیک گلیشمه‌لری آراسیندا اوْلۇملۇ بیر ایلیشگی وار اوْلدۇغۇنۇن اوْرتایا چیخماسی اوْلدۇغۇنۇ ساوۇنماقدادیر. آریتیجی ایکی‌دیللیلیک، اؤیرنجیلرین ایکینجی بیر دیلی وار اوْلان داغارجیغینا اکلرکن بیرینجی دیللرینی ده قاورامسال و آکادمیک اوْلاراق گلیشدیردیکلری ایکی‌دیللیلیک دۇرۇمۇ اوْلاراق تانیملاماقدادیر و گه‌نه‌للیکله ایکی‌دیللیلشدیرمه موْدللرینده گؤرؤلۆر. کامینزین بحث‌ائتدییی گؤرگۆل چالیشمالار، آرتیریجی ایکی‌دیللیلییین اؤزندیریلدییی دۇرۇملاردا ایکی‌دیللی اؤیرنجیلرین تک‌دیللی اؤیرنجیلره گؤره بیرچوْخ آچیدان یارارلی اوْلدۇقلارینی گؤستریمشدیر. اۇلۇسلارآراسی ادبیاتدا آرتیریجی ایکی‌دیللیلییین اه‌ن چوْخ دئیینیلن اۆستۆنلۆکلری بۇنلاردیر: ایکی‌دیللی اؤیرنجیلر دیلین یاپیسی و ایشلولری قوْنۇسۇندا(دیل‌اۆستۆ‌ بیلگیلیر) چوْخ داها بیلینج صاحیبیدیرلر؛ یئنی بیر دیل اؤیرنیرکن چوْخ داها سۆرعتلی اؤیرنیرلر. بۇنلارین دیشیندا بیرچوْخ آراشدیرما، آرتیریجی ایکی‌دیللیلییین بیلیشسه‌ل اسنکلیک، داها گلیشمیش اوْخۇما باجاریلاری، فرقلی و یارادیجی دۆشۆنمه، دانیشیلان کیشیلره قارشی دۇیارلیلیق کیمی یارارلارلا ایلیشگیلندیرمکده‌دیر.

دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین آکادمیک گلیشیمینین ته‌مه‌لینده یاتان توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لر

یۇخاریدا آچیقلانان پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لرین فرقلی دیل گرۇپلار اۆچۆن نئجه اۇیقۇلاندیغی و ائتگیلرینین نئجه دئنه‌‌ییملندییینی آنلایابیلمک اۆچۆن بیر ائتگیله‌شیم آلانی اوْلان ائییتیم- اؤیرتیم اوْرتامینداکی چئشیدلی ایلیشگیلرین نئجه گرچکلشدیریلدییینه باخیلماسی گره‌کمکده‌دیر. آراشدیرمالار، سؤز قوْنۇسۇ ایلکه‌لرین چوْخۇنلۇق دیللرینه منصۇب اؤیرنجیلرین قاتیلدیغی اوْخۇللاردا اؤیرنجیلری گۆجلندیرن، وارسیللاشدیران و داها باشاریلی قیلان بیچیملرده اۇیقۇلاندیغینی، اوْیسا دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین ائییتیم آلدیغی اوْخۇللاردا تام ترسینه بیچیملر آلابیلدییینی، اؤیرنجیلرین داها گۆجسۆز قیلینماسی و گه‌نه‌للیکله باشاریسیز سوْنۇجلار آلماسینا یوْل آچان بیچیملرده قۇللانیلدیغینی گؤسترمکده‌دیر. کامینز، بۇ فرقلی اۇیقۇلامالارین آلتیندا یاتان اؤنملی ندنلرین آنلاشیلابیلمه‌سی اۆچۆن اؤلکه‌ده‌کی ائگه‌من/ باغیملی گرۇپلار آراسینداکی گۆج ایلیشگیلرینین بیچیملرینه و بۇ گۆج ایلیشگیلرینین ائییتیمچیلر و اؤیرنجیلر آراسینداکی چوْخ آز- ائتگیله‌شیملرینه باخیلماسی گره‌کدییینی ساوۇنماقدادیر. کامینز، دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین آکادمیک گلیشیمینده اؤنملی روْل اوْینایان بۇ ایلیشگیلری و ائتگیله‌شیملری آنلایابیلمک اۆچۆن بیربیریله یاخیندان ایلیشگیلی اوْلان ایکی توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌ اؤنرمکده‌دیر.

1. باسقیجی توْپلۇمسال ایقتیدار ایلیشگیلرینی آنلاما

کامینز، ائتنیسیته و اوْخۇل  باشاریسی اۆزرینه چالیشان بیرچوْخ توْپلۇم‌بیلیمچی و اینسان‌بیلیمچینین، آزینلیق گرۇپلارینین اوْخۇل دئنه‌ییملرینده توْپلۇمسال گۆج ایلیشگیلرینین اؤنملی روْل اوْینادیغینی بیلدیردییی سؤیله‌مکده‌دیر. بۇ چالیشمالار، اۇزۇن سۆره‌لی اوْخۇل باشاریسیزلیقلاری سرگیله‌ین آزینلیق گرۇپلارین ائگه‌من توْپلۇلۇقلار طرفیندن قۇشاقلار بوْیۇ فیزیکسه‌ل و سیمگه‌سل شیددته معرۇض قالدیقلارینی گؤسترمیشدیر. اؤنجه‌کی بیر چالیشماسیندا دا، کامینز، اؤز خالقلاری تاریخسه‌ل اوْلاراق ائگه‌من توْپلۇم ایچینده نئجه دئوره دیشی بیراخیلمیشسا، دیلسه‌ل آزینلیق گرۇپلارا منصۇب بیرچوْخ اؤیرنجی گرۇپۇنۇن دا اوْخۇل ایچینده عئینی بیچیمده ائییتیم آچیسیندان دئوره دیشی بیراخیلدیغینی سؤیله‌میشدیر. کامینز، فیزیکسه‌ل و سیمگه‌سل شیددته معرۇض قالما ایله دئوره دیشی بیراخیلمایی آچیقلارکن ادبیاتدا قۇللانیلان کؤنۆللۆ آزینلیق و کؤنۆلسۆز آزینلیق تئرملری ایله تئپگیسه‌ل ائتنیسیته قاوراملارینا گؤندرمه‌ده بۇلۇنۇر. بۇنا گؤره، کؤنۆللۆ آزینلیقلار داها یاخی ایقتیصادی قوْشۇللار ویا داها اؤزگۆر بیر سیاسی اوْرتام ایسته‌ییله اؤز ایراده‌لری دوْغرۇلتۇسۇندا اؤز توْپراقلاریندان باشقا اؤلکه‌لره کؤچ ائدن گرۇپلاردیر و بۇ گرۇپلارا منصۇب کیشیلر بعضی یئرلرده بللی اوْرانلاردا اوْخۇل باشاریلاری الده ائده‌بیلمکده و کؤچ ائدیلن اؤلکه‌لره بۆتۆنلشه‌ بیلمکده‌دیرلر. اوْیسا کؤنۆلسۆز آزینلیقلار اؤز ریضالاری دیشیندا ائگه‌من گۆج طرفیندن دئنه‌تیم آلتینا آلینمیش گرۇپلاردیر و گره‌ک ایش اوْلاناقلاری، یئترلی اوْخۇل و بارینما کیمی ماددی قایناقلارا اریشیمده‌کی آچیق آیریمچییلق، گره‌کسه ائگه‌من توْپلۇم ایچینده اۇزۇن سۆره بوْیۇنجا کیملیکلرینین دیرسیز قیلینماسی سوْنۇجۇندا سۆره‌کلی اوْخۇل باشاریسیزلیقلاری ایله قارشی قارشییادیرلار. بۇنلارا آرتی، کامینیز، کؤنۆللۆ آزینلیق گرۇپۇنا منصۇب کیشیلرین ده توْپلۇما بۆتۆنلشدیریلمه‌سی و ماددی قایناقلارین قۇللانیمیندا آیریمچیلیغا باغیملی تۇتۇلابیلدییینی و اؤزه‌للیکله ایکینجی و تعقیب ائدن قۇشاقلارین کؤنۆلسۆز آزینلیق اوْلاراق تانیملانان ایکینجی گرۇپۇن بیرچوْخ اؤزه‌للییینی داشییابیلدییینی سؤیلمکده‌دیر. اؤته یاندان، تئپگیسه‌ل ائتنیسیته ضید بیر ائگه‌من کیملیک قارشیسیندا اوْلۇشان ساوۇنمالی کیملیکلرین و دایانیشمالارین سوْنۇجۇ اوْرتایا چیخان دۇرۇم اوْلاراق تانیدیلماقدادیر. بۇنا گؤره، ائگه‌من گرۇپا قارشیدلیق اۆزرینه قۇرۇلان کیملیک قۇرغۇلاری و دایانیشمالار ائگه‌منلر طرفیندن یؤنه‌تیلن قۇرۇملارا قارشی مۇخالیف بیر تاویر آلمالارینا یوْل آچماقدادیر کی اوْخۇل بۇقۇرۇملاردان بیر دنه‌سیدیر. بۇ یاناشمایا گؤره، اوْخۇل باشاریسیزلیقلاری بۇ تئپگیسه‌ل ائتنیسیته و قارشید کیملیکلرین سوْنۇجلاریندان بیریدیر.

2. کیملیک اۇزلاشیسی

کامینز، یۇخاریداکی چالیشمالاریندان یوْلا چیخاراق، دیلسه‌ل آزینیلیق اؤیرنجیلرینین اکینجسه‌ل ائتگیله‌شیملری و آکادمیک اوْخۇل باشاریلاریندا کیملیک اۇزلاشیسینین اؤنملی بیر روْل اوْینادیغینی بیلدیرمکده‌دیر. بۇنا گؤره، دیلسه‌ل آزینلیق قوْنۇمۇندا وار اوْلان اؤیرنجیلر قاچینیلماز اوْلاراق کیم اوْلدۇقلاری و توْپلۇم ایچینده هارادا دۇردۇقلاری قوْنۇسۇندا دۆشۆنمک و بعضی اۇیقۇلامالار گلیشدیرمک دۇرۇمۇندا قالیرلار. چالیشمالار، سئچیجی اکینجسه‌ل ائتگیله‌شیم دئنه‌ییملرینین، یانی اؤیرنجیلرین اؤز توْپلۇلۇقلارینا اؤزگؤ دیل و اکینجی قوْرۇدۇقلاری، اۆزرینه یئنی بیر دیل اکله‌دیکلری دۇرۇملارین، اؤرنجیلر اۆزرینده اوْلۇملۇ ائتگیلر یاپیب اوْخۇل باشاریسینا قاتقیدا بۇلۇندۇغۇنۇ گؤسترمیشدیر. اوْیسا جیددی بنزشدیرمه دۇرۇمۇندا، یانی اؤیرنجیلر بۆیۆک اؤلچۆده اؤز توْپلۇلۇقلارینین دیل و اکینجینی ایتیردیکلری زامان، اؤیرنجیلر آراسیندا اؤنملی اؤزگۆون اکسیکلییی و اوْخۇل باشاریسیزلیقلاری گؤزلملنمیشدیر. بۇ آنلامدا، بیر بۆتۆن اوْلاراق ائییتیم سیستمینین و بۇنۇن اؤنملی بیر داشیییجیسی اوْلان اؤیرتمنلرین دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلریله نئجه ائتگیله‌شیملر گلیشدیره‌جه‌یی، اوْنلارا نه کیمی ایله‌تیلر وئره‌جه‌یی، بۇ اؤیرنجیلرین کیملیک اوْلۇشۇمۇندا اؤنملی یئر تۇتماقدادیر. توْپلۇمسال گۆج ایلیشگیلری، اؤیرتمنلرین اؤز روْللارینی(اؤیرتمن کیملییی) نه بیچیملرده تانیملادیقلارینی و ائییتیم یاپیسینی(مۆفردات، قایناق ساغلاما، دیرلندیرمه و ...) ائتگیلر و بۇنلار دا اؤیرتمنلرین دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلریله ائتگیله‌شیم بیچیملرینی ائتگیلر. بۇ ائتگیله‌شیملر، اؤیرنمه‌نین گرچکلشدییی و کیملیکلرینین اۇزلاشیسینین دارتیلدیغی کیشیلرآراسی بیر آلان یارادماقدادیر. بۇ کیملیک اۇزلاشیسی یا باسقیجی گۆج ایلیشگیلرینین یئنیدن اۆره‌تیلمه‌سینه یوْل آچار یا دا برابر یارادیلان گۆج ایلیشگیلرینین گلیشدیریلمه‌سینی ساغلار.

کامینزین اؤنردییی قۇرامسال چرچئوه‌یی اؤزه‌تله‌مک گره‌کیرسه، سؤزۆ کئچن پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل و توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لر، گره‌ک سایقینلی چوْخۇنلۇق دیللرینی، گره‌کسه ده دۆشۆک دۇرۇملۇ آزینلیق دیللرینی دانیشان توْپلۇلۇق منصۇبۇ اؤیرنجیلرین اوْخۇل دۇرۇملارینی، باشاریلارینی ویا باشاریسیزلیقلارینی آچیقلاماقدا اؤنملی ایپ‌اۇجلاری سۇنماقدادیر. بۇنلاردان "دیل یئترلیلییی"، "دیللرآراسی قارشیلیقلی باغیملیلیق" و "آزالدیجی ایکی‌دیللیلیک" ایلکه‌لری، سؤز قوْنۇسۇ اؤیرنجیلرین ائییتیم دئنه‌ییملرینین پسیکوْلوْژیک و دیل‌بیلیمسه‌ل یؤنلرینه ایشیق تۇتماقدادیر. اؤته یاندان "باسقیجی توْپلۇمسال ایقتیدار ایلیشگیلرینی آنلاما" و "کیملیک اۇزلاشیسی" ایلکه‌لری ایسه پسیکوْدیل‌بیلیمسه‌ل ایلکه‌لرین نه بیچیملرده اۇیقۇلاناجاغینی بیلدیرن ائگه‌من / باغیملی گرۇپلار آراسینداکی گۆج ایلیشگیلرینین بیچیملرینی و بۇ گۆج ایلیشگیلرینین ائییتیمچیلر و اؤیرنجیلر آراسینداکی چوْخ آز- ائتگیله‌شیملرینی آچیقلاماقدادیر. کامینزه گؤره، دیلسه‌ل آزینلیق گرۇپلارینا منصۇب اؤیرنجیلری باشاریلی قیلاجاق ائتگیلی بیر ائییتیمین آنجاق باسقیجی گۆج ایلیشگیلرینی سوْرقۇلایان و اؤیرنجیلرله کیملیک اۇزلاشیسی یاپمایا چالیشان بیر موْدل‌له اوْلاسی اوْلاجاقدیر. بۇ آچیدان باخیلدیغیندا، ائییتیمین روْلۆ اؤیرنجیلری گۆجلندیرمکده‌دیر. بۇراداکی گۆجلندیرمه، اؤیرتمن- اؤیرنجی ائتگیله‌شیمینده هر ایکی گرۇپۇن دا اکینجسه‌ل، دیلسه‌ل و آیدین کیملیکلری آچیسیندان داها چوْخ قبۇل گؤردۆکلری، اوْخۇلدا باشاریلی اوْلاجاقلارینا ایناندیقلاری بیر سۆره‌ج اوْلاراق آنلاشیلماقدادیر.

3. اؤنریلر

آزالدیجی ائییتیم سیاستلری و پراتیکلری ندنیله اوْرتایا چیخان جیددی دیلسه‌ل، پسیکوْلوْژیک، بیلیشسه‌ل، ائییتسه‌ل، توْپلۇمسال و ایقتیصادی تخرباتلارین اوْرتادان‌ قالدیریلماسی، دوْغرۇدان تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمده تۆرکجه‌نین ائییتیم دیلی اوْلاراق قۇللانیلماسیناباغلیدیر، چۆنکۆ بۇ تخریبات ذاتا تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیم سۆره‌جیلرینده تۆرکجه‌نین تماما دیشاریدا بیراخیلماسیندان قایناقلانماقدادیر. بۇ اۆزدن، تۆرکجه‌نین تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمینده قۇللانیلماسی یوْلۇندا آتیلامسی گره‌کن بیرچوْخ آدیم واردیر. بۇ آنلامدا، بۇ چالیشمانین بۇلقۇلاریندان، دارتیشمالاردان، اۇلۇسلارآراسی ادبیاتداکی چالیشمالاردان گؤرۆنن قۇرامسال چرچئوه‌دن یوْلا چیخاراق آنادیلی تۆرکجه ارلان و اوْخۇلا باشلادیغیندا هئچ فارسجا بیلمه‌ین ویا چوْخ آز بیلن اؤیرنجیلرین ائییتیم- اؤیرتیم سۆره‌جلرینین داها ساغلیقلی ایلریلیه‌بیلمه‌سی اۆچۆن ایراندا ائییتیم سیستمیله ایلگیلی اوْلاراق دیلسه‌ل، توْپلۇمسال و اکینجسه‌ل بیرچوْخ اؤنه‌ری سۇنماق اوْلاسیدیر. بۇ اؤنریلرین بعضیلرینین اۇیقۇلانمایا قوْیۇلماسی هم کئچرلی دۇرۇم آچیسیندان هم ده گره‌کلی آلت‌یاپینین حاظیرلانماسی آچیسیندان بئش- اوْن ایل کیمی اۇزۇن سۆره‌لر گره‌کدیره‌بیلر، آنجاق گره‌کلی آلت‌یاپی حاظیرلانماسینا دا درحال باشلانابیلر. اؤته یاندان بعضی اؤنه‌ریلر ده وار اوْلان قوْشۇللار گؤز اؤنۆنه آلیناراق درحال اۇیقۇلامایا قوْیۇلابیلر. بۇ آچیدان، آشاغیدا کیمیسی اۇزۇن وعده‌ده گرچکلشدیریله‌بیله‌جک، کیمیسی ده درحال اۇیقۇلامایا قوْیۇلابیله‌جک اؤنه‌ریلر سیرالانماقدادیر. هر ایکی دۇرۇمدا دا، بۇ اؤنه‌ریلرین قامۇاوْیۇ، ایلگیلی دئولت قۇرۇملاری، یۇیارلی سیویل توْپلۇم قۇرۇلۇشلاری و قوْنۇیلا ایلگیلی کیشیلر طرفیندن جیددی بیر بیچیمده دیققته آلینماسی هر آچیسیندان چوْخ گره‌کلیدیر.

الف. ائییتیم سیستمی ایله ایلگیلی اؤنه‌ریلر

ائییتیمده تۆرکجه قۇللانیلمالی و ایکی‌دیللی ائیییتیم موْدللری گلیشدیریلمه‌لی: یۇخاریدا دا دئیینیلدییی کیمی، تۆرک اؤیرنجیلرین اوْخۇللارداکی دیلسه‌ل، پسیکوْلوْژیک، بیلیشسه‌ل، ائییتسه‌ل، توْپلۇمسال و ایقتیصادی یارار ایتیریملرینین اوْرتادان قالدیریلماسینین اه‌ن گرچکچی یوْلۇ، بۇ اؤیرنجیلرین ائییتیمینده‌کی تۆرکجه‌نین ائییتیم دیلی اوْلاراق قۇللانیلماسیدیر. ائییتیمده تۆرکجه‌نین نئجه قۇللانیلماسی گره‌کدییی هئچ قۇشقۇسۇز چوْخ یؤنلۆ بیر قوْنۇدۇر. تۆرکجه‌نین ایراندا بیر چوْخۇنلۇق دیلی اوْلماسیلا بیرلیکده اۇلۇسلارآراسی ادبیاتدا آزینلیق دیللرینین ائییتیمده‌کی قۇللانیلدیغی بیرچوْخ موْدل گؤرمک اوْلاسیدیر. بۇنلاردان تک‌دیللیلشدیرمه موْدللری بنزشدیرمه‌ آماجی گۆدرکن، ایکی‌دیللیلشدیرمه و ایکی یؤنلۆ ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری ایسه ایکی‌دیللیلییی، ایکی‌دیلده اوْخۇر- یازارلیغی و گه‌نه‌للیکله اۇزۇن سۆره‌ده هم اوْخۇل باشاریسینی هم ده سؤز قوْنۇسۇ دیللرین داها یاخشی اؤیرنه‌یب ائتگین بیر بیچیمده قۇللانیلماسینی آماجلاماقدادیر. اۇلۇسلارآراسی ادبیاتدا آچیق بیر بیچیمده اوْرتایا چیخان سوْنۇجلار، دنگه‌لی ایکی‌دیللیلییین ساغلاندیغی اوْلاناقلار و بؤلگه‌سل و کۆره‌سل اوْلایلار و گلیشمه‌لردن دوْلایی تۆرک توْپلۇمۇندا یارانان ایستک و احتیاجلار گؤز اؤنۆنه آلیندیغیندا، تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمده‌کی تۆرکجه- فارسجا ایکی‌دیللیلییینی و ایکی‌دیللده اوْخۇر- یازارلیغی اؤزندیرن اوْخۇل موْدللری گلیشدیریلیب قۇللانیلماسی بحث‌ائدیلن دیلسه‌ل، ائییتسه‌ل، پسیکوْلوْژیک، توْپلۇمسال و ایقتیصادی بیرچوْخ تخریبات و یارار ایتیریملری اوْرتادان قالدیرماق آچیسیندان اؤنملی ایشلولر گؤره‌جکدیر. ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری گلشدیریرکن، فرقلی اؤلکه‌لرده قۇللانیلان ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللریندن آلینابیله‌جک بیرچوْخ درسین اوْلدۇغۇ قۇشقۇسۇزدۇر، آنجاق باشقا بیر اؤلکه باغلامیندا باشاریلی اوْلمۇش اوْلسا بیله بیر ائییتیم موْدلینی آلیب باشقا بیر دیل باغلامیندا قۇللانماق بۆیۆک اوْلاسیلیقلا تک‌دیللیلشدیرمه موْدللرینه بنزیه‌جک گۆجسۆز بیر موْدل اوْلاجاقدیر. بۇ باخیمدان، تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمینده‌ قۇللانیلاجاق گۆجلۆ موْدل ویا موْدللر گلیشدیریرکن بۇ چالیشمامیزین چئوره‌لیجه آراشدیریلدیغی وار اوْلان دۇرۇملار و ساپتامالار گؤز اؤنۆنه آلینمالی و بۇنا گؤره فرقلی احتیاجلارا یانید وئره‌بیله‌جک موْدللر گلیشدیریلمه‌لیدیر. ایله‌ریده اۇیقۇلامایا قوْیۇلابیله‌جک بۇ موْدللرین گلیشدیریلمه‌سی اۆچۆن ایسه درحال گره‌کلی آلت‌یاپینین حاظیرلانماسینا باشلانمالیدیر.

تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمینده قۇللانیلاجاق ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری بۆتۆن ائییتیم سۆره‌جلرینی قابسامالی: قوْشۇللار، احتیاجلار، اۇلاشیلابیلر آماجلار بلیرلندیکدن سوْنرا گلیشدیریله‌جک موْدللر، اؤیرنجیلرین اوْخۇر- یازاریق باجاریلارینی ائدیندیکلری ایلک ایللرده سینیری قالماییب بۆتۆن ایلک‌اؤیرتیم، اوْرتا‌اؤیرتیم، بیلیم‌یۇردۇ کیمی آشامالاری قابسایان اۇزۇن سۆره‌لی پروْگراملار اوْلمالیدیر. ترسی حالدا منیمسه‌نه‌جک موْدللین اوْرتا‌اؤیرتیم، بیلیم‌یۇردۇ کیمی ائییتیمین ایکینجی و اۆچۆنجۆ آشامالاریندا یئری و ائتگیسی اوْلامایاجاق، آیریجا اؤیرنجیلرین سیناقلاردا سوْرۇملۇ اوْلمایاجاقلاری بیر بیرینجی دیل ائییتیمی موْدلی تۆرکجه‌نین اؤیرنیلمه‌سینی و بۇ موْدلین باشاریلی اوْلماسینی انگللیه‌جکدیر. بۇ اۆزدن، ائییتیمده تۆرکجه‌نین قۇللانیلاجاغی اوْخۇل موْدللرینده، بیرینجی دیلین سیناقلارا و ایکینجی – اۆچۆنجۆ آشاما ائییتیمه ده اکلنمه‌سی گره‌کمکده‌دیر.

باسقیجی اؤیرنجی – اؤیرتمن ایلیشگیلری دؤنۆشدۆرۆلمه‌لی: آیریجا، بۇ آراشدیرما و دۆنیاداکی اوْخشار آراشدیرمالارین گؤستردییی کیمی، تۆرک اؤیرنجیلرین اوْخۇل دئنه‌ییملرینده دیل و ائییتیم سیاستلریله بلیرله‌نن و اؤزه‌للیکله اؤیرتمنلر طرفیندن اؤیرنجیلره آختاریلان سوْسیوْ- اکینجسه‌ل ایله‌تیلر چوْخ اؤنملی روْل اوْیناماقدادیر. دارتیشما بؤلۆمۆنده اله آلینان قۇرامسال چرچئوه ده بلیرتیلدییی کیمی، دیلسه‌ل آزینلیقلارا منصۇب اؤیرنجیلرین اوْخۇل باشاریسیزلیقلارینا یوْل آچان ته‌مه‌ل ندنلر اساس اعتباریله سوْسیوْ- پوْلتیکدیر و اؤزلرینی اوْخۇل اوْرتامیندا اؤیرنجیلر و ائییتیمچیلر آراسینداکی اه‌ن آز- ائتگیله‌شیملرده گؤستریرلر. بۇ اۆزدن، قۇرامسال چرچئوه ده آچیقلاندیغی کیمی، ائییتسه‌ل مۆداخیله‌لر آنجاق وار اوْلان باسقیجی ایقتیدار ایلیشگیلرینی دارتیشمایا آچیب ایش‌بیرلییی ایله اوْلۇشدۇرۇلاجاق توْپلۇمسال ایقتیدار ایلیشگیلری قۇرابیلدییی اؤلچۆده باشاریلی اوْلابیله‌جکدیر. بۇ آچیدان باخیلدیغیندا، تۆرکجه‌نین و آنادیلی تۆرکجه اوْلان اؤیرنجیلرین ائییتیم سۆره‌جینه گؤسترمه‌لیک اوْلاراق اکلملنمه‌سی آنلاشیلمامالی، ترسینه، ایکی‌دیللی و چوْخ‌اکینجلی ائییتیم یوْلۇیلا تۆرک اؤیرنجیلرین و دوْلایسیلا تۆرک توْپلۇمۇنۇن ائتگین بیر بیچیمده گۆجلندیریلمه‌سی، وار اوْلان ائشیدسیزلیکلرین اوْرتادان قالدیریلماسی و توْپلۇمسال عدالتین ساغلانماسی آماجلانمالیدیر. اؤبۆر طۆرلۆ، اه‌ن یالین بیچیمیله ساده‌جه بیرینجی دیلده اوْخۇر – یازارلیق ساغلاماق اؤز باشینا تۆرک اؤیرنجیلرین ائییتیمی دئنه‌مه بیچیملرینی دؤنۆشدۆرمه‌یه‌جک و یوْخسۇللۇق، ائشیدسیزلیک و آیریمچیلیغی اوْرتادان قالدیرمایا قاتقیدا بۇلۇنمایاجاقدیر. بۇ اۆزدن، دیل بیر آراج اوْلاراق قۇللانیلیب هم اؤیرنجیلرین هم ده اؤیرتمنلرین کیملیک اۇزلاشیسی ایچینده اوْلدۇقلاری، آنا- آتالارین دا روْللار اۆستلندییی و قۇرامسال چرچئوه‌ده دارتیشیلدیغی ایلکه‌لره گؤره بیچیملندیریله‌جک دؤنۆشدۆرۆجۆ بیر ائیییتیم آماجلانمالیدیر.

ایکی‌دیللی ویا چوْخ‌دیللی اؤیرتمن یئیتشدیرمه بؤلۆملری آچیلمالی: تۆرکجه – فارسجا ایکی‌دیللی ائییتیم وئره‌بیله‌جک اؤیرتمن یئتیشدیریلمه‌سی اۆچۆن آلت‌یاپی حاظیرلانمالی، بۇنۇن اۆچۆن ائییتیم دانیشکده‌لرینه باغلی بؤلۆملر آچیلمالیدیر.

اؤیرتمن آدایلارینا دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل چئشیدلیلیک حاققیندا ائییتیم وئریلمه‌لی: اؤیرتمن آدایلارینا ائییتیم دانیشکده‌لرینده اوْخۇل دیلیندن فرقلی بیر آنادیلی اوْلان اۇشاقلارا ائیییتیم وئرمک حاققیندا بیلگیلندیریجی و یؤنلندیریجی درسلر وئریلمه‌لیدیر. اۇلۇسلارآراسی ادبیاتدا گه‌نه‌للیکله "اکینجلرآراسی ائییتیم" (Intercultural Education) اوْلاراق بیلینن اؤیرتمن یئیتشدیرمه درسلری، گه‌نه‌للیکله دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل آزینلیق گرۇپلارینین تاریخسه‌ل کئچمیشلری و اکینجلری، دیلسه‌ل آزینلیق اؤیرنجیلرینین سینیف یؤنه‌تیمی و بۇ اؤیرنجیلره درس وئرمه یؤنتم‌بیلیملری کیمی قوْنۇلاری قابساماقدادیر. بۇ طۆر درسلرین هوْللند، ایتالیا، یۇنانیستان، آوۇسترالیا، گۆنئی قیبریس کیمی آورۇپا اؤلکه‌لرینده باشاریلی سوْنۇجلار وئرن اؤرنکلری وار اوْلماقدادیر.

اؤیرتمنلره خیدمت- ایچی ائییتیم یوْلۇیلا دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل چئشیدلیلیک حاققیندا ائییتیم وئریلمه‌لی: چوْخۇنلۇق تۆرکجه دانیشان اؤیرنجیلرین اوْخۇدۇغۇ اوْخۇللاردا چالیشان اؤیرتمنلره، خیدمت-ایچی ائییتیم توْپلۇچالیشیم یؤلۇیلا، آنادیلیندن فرقلی اؤیرنجیلره اؤیرتمنلیک یاپماق قوْنۇسۇندا ائییتیم وئریلمه‌لیدیر.

تۆرکجه بیلن اؤیرتمنلره ایکی‌دیللی اؤیرتیم یؤنتملری و اؤرنکلری حاققیندا ائییتیم وئریلمه‌لی: ذاتا تۆرک اؤیرنجیلرله زامان زامان دا اوْلسا کؤنۆللۆ اوْلاراق تۆرکجه‌ دانیشمایی دئنه‌ین و بۇ یوْللا اؤیرنجیلرین یارار ایتیریملرینی آزالدمایا چالیشان تۆرکجه بیلن اؤیرتمنلره ایکی‌دیللی اؤیرتیم یؤنتملری و ایزلملری حاققیندا بیلگیلندیریجی توْپلۇچالیشیملار و درس آراج-گر‌ه‌جلری ساغلانمالیدیر. وار اوْلان یاخشی اؤرنکلر یازیلی ویا گؤرسه‌ل اوْلاراق ثبت اوْلۇناراق باشقا تۆرکجه بیلن اؤیرتمنلرله پایلاشیلمالیدیر. 

تۆرکجه بیلمه‌ین اؤیرتمنلر تۆرکجه اؤیرنمه‌یه اؤزندیریلمه‌لیدیر: تۆرکجه بیلمه‌ین اؤیرتمنلرین اؤیرنجیلر، آنا-آتالار و چئوره ایله ایلیگلی سیخینتیلار یاشادیغینی سؤیلمک اوْلاسیدیر. یاشانان بۇ سیخینتیلارین بیر بؤلۆمۆنۆ اؤیرتمنلرین تۆرکجه‌یی و بؤلگه اکینجینی بیلمه‌مه‌لری ایله ایلیشگیلی اوْلدۇغۇ بللیدیر. بۇ اۆزدن، یوْغۇنلۇقلۇ اوْلاراق تۆرکجه دانیشیلان بؤلگه‌لرده چالیشماقدا اوْلان و چالیشاجاق اؤیرتمنلرین تۆرکجه اؤیرنمه‌لری اؤزندیریلمه‌لی، بۇنۇن اۆچۆن اۇیقۇن اوْرتاملار اوْلۇشدۇرۇلمالیدیر. بۇ باغلاما، بؤلگه‌ده اؤیرتنملیک یاپاجاق اؤیرتمنلرین تۆرکجه اؤیرنمه‌لرینین اؤنه‌می آختاریلابیلر؛ تۆرک دیلی، تۆرک اکینجی، تۆرک ادبیاتی کیمی قوْنۇلاردا اؤیرتمنلره یؤنه‌لیک بیلگیلندیریجی پیتیکلر داغیتیلابیلر؛ ساده‌جه بۇ اؤیرتمنلره دؤنۆک پۇلسۇز تۆرکجه دیل سینیفلاری آچیلابیلر. بۇ سایه‌ده، تۆرکجه اؤیرنن اؤیرتمنلر هم اؤیرنجیلرله، هم آنا- آتالارلا هم ده چئوره ایله داها وئریملی، صمیمی، گلیشدیریجی، کیملیک اۇزلاشیسینی اؤزندیرن ایلیشگیلر گلیشدیره‌بیلر و بۇ دۇرۇم تۆرک اؤیرنجیلرین اوْخۇل باشاریلارینا و توْپلۇمسال، ایقتیصادی بۆتۆنلشمه‌یه اوْلۇملۇ قاتقیدا بۇلۇنابیلر.

تۆرکجه بیلن اؤیرنجیلر اۆچۆن تۆرکجه اوْخۇر – یازارلیق سینیفلاری آچیلمالی: تۆرکجه‌نین ائییتیم دیلی اوْلاجاغی ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللرینین گلیشدیریلمه‌سی سۆره‌جینده، بۇ آشامایا گلینه‌نه قدر دیله‌ قارشی تۇتۇملارین و اؤیرنجی اؤزگۆونینین یئنیدن یارادیلماسی اۆچۆن، ایلک‌اؤیرتیم اؤیرنجیلرینین تۆرکجه اوْخۇر- یازارلیق باجاریلارینین گلیشدیریلمه‌سینین اؤزندیریلمه‌سی و بۇنۇن اۆچۆن دئولت دستکلی پۇلسۇز اؤزه‌ل اوْخۇر- یازارلیق سینیفلارینین آچیلماسی گره‌کمکده‌دیر. اؤز آنادیللرینده یازیلی اۆرۆنلرین اوْلدۇغۇنۇ گؤرمک و بۇنلاری قۇللانابیلمک، اؤیرنجیلرین اوْخۇللا و اؤز آنادیللریله قۇردۇقلاری ایلیشگیلری اوْناریجی و گلیشدیریجی اوْلاجاقدیر. اؤته یاندان بۇ طۆر اوْخۇر- یازارلیق سینیفلاری ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللرینین اۇیقۇلانمایا قوْیۇلماسینا بیر حاضیرلیق ساغلانمیش اوْلاجاقدیر.

آتا- آنالار اۆچۆن تۆرکجه اوْخۇر- یازارلیق سینیفلاری آچیلمالی: اؤیرنجیلرین ائییتیملرینده آنا- آتالارین روْلۆ دۆشۆنۆلدۆیۆنده، آنا- آتالارین دا ائییتیم سۆره‌جینین بیر پارچاسی اوْلاراق قۇرغۇلانماسی گره‌کلیدیر . بۇ آنلامدا آتیلابیله‌جک اه‌ن اؤنملی آدیملاردان بیر دنه‌سی ده، هم فارسجا اوْخۇما – یازماسی اوْلان هم ده اوْلمایان آتا – آنالارا یؤنه‌لیک تۆرکجه اوْخۇر- یازارلیق سینیفلاری آچماقدادیر. بۇ یؤنده آتیلاجاق آدیملار هم آنا- آتالارین اؤزلرینین گۆجلندیریلمه‌سینی هم ده اۇشاقلارینین ائییتیملرینه قاتقیدا بۇلۇنابیلمه‌سینی ساغلایابیله‌جه‌ییی کیمی، داها گئنیش قایناقلارا اۇلاشیملارینی ساغلاماسی آچیسیندان اؤنملیدیر.

ایکی‌دیللی ائییتیم مۆفرداتی گلیشدیریمه و اؤلچمه- دیرلندیرمه مرکزلرینین قۇرۇلماسی ساغلانمالی: ایکی‌دیللیلیک، ایکی دیلین یان یانا دۇرماسیندان چوْخ، اه‌ن آز ایکی دیلین بیر آرایا گلمه‌سییله یئنی بیر دۆشۆنمه، اوْلایلاری گؤرمه و دیرلندیرمه بیچیمی مئیدانا گتیرن دئوینگن بیر سۆره‌جدیر. بۇ اۆزدن بۇ دئوینگن سۆره‌جه یانید وئربیله‌جک ائییتیم مۆفرداتلاری، فرقلی دیللر اۆچۆن حاظیرلانمیش اوْلان مۆفرداتلار یان یانا گتیریله‌رک اوْلۇشدۇرۇلمامالیدیر؛ فرقلی مۆفرداتلارین بیربیریندن باغیمسیز بیر بیچیمده قۇللانیلماسیلا ایکی‌دیللیلیک گلیشدیریله‌مز. بۇ ندنله، ایکی‌دیللیلییین دئوینگن یاپیسینی گؤز اؤنۆنه آلان و بۆتۆن ائییتیم- اؤیرتیم سۆره‌جلرینی گؤزئتن مۆفرداتلار حاظیرلانمالی، بۇ مۆفرداتلارین اؤلچمه و دیرلندیرمه‌لرینی یاپاجاق ائییتیم مرکزلری قۇرۇلمالیدیر. 

تۆرک اؤیرنجیلر، اۆچۆنجۆ بیر دیل اؤیرنیرکن بیرینجی دیللری اوْلان تۆرکجه‌ ایله ایلیشگیلندیریلمه‌لی: ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللری عئینی زاماندا چوْخ‌دیللیلییین اؤزندیریلدییی موْدللردیر. یئره‌ل و اۇلۇسلارآراسی ادبیاتداکی چالیشمالار و بۇ چالیشمادا آچیقلانان دیللرآراسی قارشیلیقلی باغیملیلیق ایلکه‌سی، عئینی بیر دیل اؤیرنیلیرکن بیلینن اؤنجه‌کی دیللرین بۇ سۆره‌جه قاتقیسینین چوْخ بۆیۆک اوْلدۇغۇنۇ گؤسترمکده‌دیر. بۇ آچیدان، هم وار اوْلان ائییتیم سیستمینده‌ هم ده اوْلاسی ایکی‌دیللی ائییتیم موْدللرینده تۆرک اؤیرنجیلره اینگیلیزجه ویا باشقا اۆچۆنجۆ بیر دیل اؤیرتیلیرکن، اؤیرنجیلرین آنادیللری (بیرینجی دیل) اوْلان تۆرکجه و دئولتین تک تۇغرالی دیلی اوْلان فارسجا(ایکینجی دیل)، اۆچۆنجۆ دیل اؤیرتیمین بیر پارچاسی اوْلاراق گؤرۆلمه‌لیدیر و بۇنا اۇیقۇن اؤیرتیم یؤنتملری و درس- آراج گره‌چلری حاضیرلانمالیدیر.

2. توْپلۇمسال و اکینجسه‌ل اؤنه‌ریلر    

ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسی و ایکی‌دیللیلیک حاققیندا بیلینج یارادیلمالی: بیر دیله قارشی اوْلۇمسۇز تۇتۇملارین سؤز قوْنۇسۇ اوْلدۇغۇ اوْرتاملاردا اوْ دیلده‌کی ائییتیمین باشاریلی اوْلماسی گؤزلنه‌مز. بۇ ندنله، زامان زامان دئولت سؤیلمینده، بعضی سیاستچیلرین دانیشمالاریندا، آناآخیم مئدیا قۇرۇلۇشلاریندا سیخلیقلا گۆونلیک سوْرۇنلاری ایله ایلیشگیلندیریلن آنادیلینی دانیشما، ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیلماسی و ایکی‌دیللیلیک کیمی قوْنۇلارداکی اوْلۇمسۇز یارقیلارین سیلینه‌بیلمه‌سی اۆچۆن چالیشمالار یۆرۆتۆلمه‌لی و چوْخ‌دیللیلییین بیر سینیرلاما یئرینه اوْلۇملۇ بیر دیر و ته‌مه‌ل بیر اینسان حاققی اوْلاراق آلقیلانابیله‌جه‌یی بیر اوْرتام یارادیلمالیدیر. ایراندا ایندییه‌دک ائییتیمده آنادیلینین قۇللانیمی حاققیندا بیلیمسه‌ل، یئره‌ل و آکادمیک بیر چالیشمانین اوْلمادیغی اۆچۆن بۇ قوْنۇدا بۆیۆک بیر بوْشلۇق وار اوْلماقدادیر آنجاق دۆنیادا اوْلدۇغۇ کیمی آنادیلینده ائییتیمه قارشی اوْلان کیتله دوْغال اوْلاراق اه‌ن چوْخ ائگه‌من توْپلۇم اوْلدۇغۇ سؤیله‌نه‌بیلر. ائگه‌من توْپلۇم اؤز آنادیلینین ایرانین تک تۇغرالی دیل اوْلماسی و ایران ائییتیمینین تک دیله دایالی اوْلماسیندان دوْلایی بۆیۆک آیریجالیقلارا صاحیبدیر آرتی ائگه‌من اوْلمایان توْپلۇملارین اؤز آنادیللری و آنادیلینده ائییتیم حاققیندا بیلگی و بیلینجلری اوْلمادیغی اۆچۆن تۆرکجه‌نین ایران ائییتیم سیستمینده قۇللانیلماسی اۆچۆن اوْلۇمسۇز بیر هاوا آتا – آنالار طرفیندن بیله وار اوْلماقدادیر، اوْنلارین بۆیۆک قوْرخۇسۇ ائگه‌من دیلی بیلمه‌دن اۇشاقلارینین ایش گلجه‌یینین بلیرسیز اوْلماسیدیر.  بۇ ندنله ساغلیقلی بیر دیل تارسالاماسی یاپیلاراق تۆرکجه‌یه قارشی تۇتۇمۇن دؤنۆشدۆرۆلمه‌سی و توْپلۇمدا اوْلۇملۇ یؤنده ائوریلمه‌سی اوْلدۇقجا اؤنملیدیر. بۇنۇن اۆچۆن اؤیرتمنلر، اؤیرنجیلر، آنا- آتالار، سیاستچیلر، قیساجاسی بۆتۆن قامۇاوْیۇ، وار اوْلان ائییتیم سیاست و اۇیقۇلامالارین ضررلری حاققیندا و ائییتیمده‌ ایکی‌دیلین قۇللانیلابیلمه‌سی و ایکی‌دیللیلییین ساغلادیغی اوْلاناقلار حاققیندا چئشیدلی یوْللارلا بیلگیلندیریلمه‌لیدیر. بۇ اۇغۇردا، تلویزیوْن و رادیوْ پروْگراملاری یاپماق، توْپلۇ‌چالیشما، توْپلانتیلار، محله توْپلانتیلاری دۆزه‌نلمه‌ک، چوْخ‌دیللی بیلگیلندیریجی آسیلار، پیتیکلر و تبلیغ فیلملری حاضیرلاییب بۇنلاری قامۇاوْیۇندا دوْلاشیما سوْخماق کیمی چئشیدلی چالیشمالار یۆرۆتۆله‌بیلر.

آنا- آتالار، دیلسه‌ل و اکینجسه‌ل چئشیدلیلیک حاققیندا بیلگیلندیریلمه‌لی: آزینلیق دیللرینه منصۇب آنا- آتالارلا، اۇشاقلاریلا اؤز آنادیللرینده دانیشمانین، آنادیلینین گلیشدیریلمه‌سینین و دوْلایسیلا ایکی/ چوْخ‌دیللیلییین گلیشدیریلمه‌سینین اۇشاغین اوْخۇل باشاریسیندا و توْپلۇمسال بۆتۆنلشمه‌ده نه قدر اؤنملی اوْلدۇغۇ کیمی قوْنۇلاردا بیلگیندیریجی و یؤنلندیریجی چالیشمالار یاپیلمالیدیر.

اؤیرنجیلرین تۆرکجه دیل باجاریلارینی گلیشدیرمه‌یه یؤنه‌لیک تی‌وی پروْگراملاری یاپیلمالی: اوْخۇل باشاریسیندا و یئنی بیر دیل اؤیرنیلمه‌سینده آنادیلینین اؤنه‌می دۆشۆنۆلۆرسه، اۇشاقلارین آنادیللرینین گلیشدیریلمه‌سی اۆچۆن تۆرکجه یایین یاپان دئولت دستکلی تی‌وی کاناللارینین اۇشاقلارین دیل باجاریلارینین گلیشدیریلمه‌سینه یؤنه‌لیک پروْگراملار یاپمالاری اؤنملی بیر گلیشمه اوْلاجاقدیر.

خالق، لهجه فرقلیلیکلرینین گؤزه‌للیک و گره‌کلیلیکلری حاققیندا بیگلیلندیریلمه‌لی: بیرینجی گرۇپدان بعضی کیشیلر طرفیندن ده دیله گتیریلدییی کیمی، تۆرکجه دانیشیلان بؤلگه‌لر آراسینداکی لهجه فرقلیلیکلرینین ائییتیمده تۆرکجه‌نین قۇللانیلماسینی زوْرلاشدیراجاغی آلقیسینین دؤنۆشدۆرۆلمه‌سی گره‌کمکده‌دیر. ائگه‌من سیاسی سؤیلملرین ده ائتگیسیله اینسانلار "تک" و "ایستاندارد" اوْلانین داها یاخشی اوْلدۇغۇنا قوْلایلیقلا ایناندیریلابیلمکده‌دیر. "تک" و "ایستاندارد" اوْلماما دۇرۇمۇ تۆرکجه دانیشان بعضی بؤلۆملر آراسیندا تۆرکجه‌یه قارشی بیر اؤزگۆون اکسیکلییینین ده بیر سوْنۇجۇ اوْلاراق اوْخۇنابیلر کی بۇ اؤزگۆون اکسیکلییی ده تۆرکجه‌نین ائگه‌من دیل اوْلان فارسجانین سیاست گۆجۆ و ایقتیصادی یارارلاری ایله سۆره‌کلی قارشیلاشدیریلماسیندان قایناقلانماقدادیر. بۇ اۆزدن، وار اوْلان آلقینین دؤنۆشدۆرۆلمه‌سی اۆچۆن آغیزلار و بؤلگه‌لر آراسینداکی فرقلیلیکلرین هر دیلده قاچینیلماز اوْلاراق وار اوْلدۇغۇنا، بۇنۇن گۆزه‌للیک، ایچدنلیک، دوْغاللیق، تۆرکجه‌نین وارسیللیغی و تاریخسه‌للیکله ایلگیلی اوْلدۇغۇنا یؤنه‌لیک چالیشمالار یاپیلماسی گره‌کمکده‌دیر.

تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:

الف

اۇلۇسال(Ulusal)= ملی

اۇلاشیم(Ulaşım)= حمل و نقل

ایرماق(Irmaq)= نهر

اسکی(Eski)= قدیمی

اریشیم(Erişim)= دسترسی

آدا(Ada)= جزیره

آدای(Aday)= کاندید، نامزد

آیریمچیلیق(Ayrımçılıq)= تبعیض

آیریلیقچی(Ayrılıqçı)= جدایی‌طلب

ایومه(İvmə)= شتاب، سرعت

آیریجالیق(Ayrıcalıq)= امتیاز

آیریشما(Ayrışma)= جدایی، انحلال

ائوریلمک(Évrilmək)= تکامل یافتن

آراج(Arac)= ابزار، واسط

آراشدیرما(Araşdırma)= تحقیق

ایله‌تیشیم(İletişim)=ارتباط

اکینج(Ekinc)= فرهنگ

ائشیت(Eşit)= برابر

اۇیارلار(Uyarlar)= سازگار می کند

اوْی(Oy)= رای

ائش‌گۆدۆم  (Éşgüdüm)= هماهنگ

ائتگیله‌شیم(Étgiləşim)= تعامل

ائتگن(Étgən)=فاکتور

ایچه‌ریک(İçerik)= محتوی

اؤنملی(Önemli)= مهم

اوْلۇملۇ(Olumlu)= مثبت

اوْلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی

ائییتیم(Éyitim)= آموزش

آماج(Amac)= هدف

ائییتیمسه‌ل(Éyitimsel)= تربیتی

اوْخۇل(Oxul)= مدرسه

اؤنلم(Önlem)= تدبیر

اۇلۇس(Ulus)= ملت

ایلیشگی(İlişgi)= مناسبت، علاقه

آنامالچی(Anamalçı)= کاپیتالیست

انگلله‌مک(Engellemek)=جلوگیری کردن

آنامال(Anamal)= سرمایه

اسنکلیک(Esneklik)= انعطاف پذیری

آنایاسا(Anayasa)= قانون اساسی

اؤن‌قوْشۇل(Önqoşul)= پیش‌شرط

اؤن‌یارقی(Önyarqı)= پیش‌داوری

ایلیشگین(İlişgin)= عاید، مرتبط

ایلگیلی(İlgili)=مرتبط

آغ(Ağ)= شبکه

اؤنجل(Öncel)= قبلی، پیشین

ارگنلیک(Ergenlik)= بلوغ

اۆزگۆسه‌ل(Üzgüsel)= دراماتیک

آلابیلیرلیک(Alabilirlik)= کاپاسیته، ظرفیت

اوْنای(Onay)= تصدیق

ائگه‌من(Égemən)= حاکم‌

ائگه‌منلیک(Égemənlik)= حاکمیت

اؤرنک(Örnek)= مثال

اؤرتۆشمک(Örtüşmek)=منطبق بر هم

ائورنسه‌ل(Évrensel)= جهانی

آیرینتی(Ayrıntı)= جزئیات

آبارتماق(Abartmaq)= مبالغه کردن

ایگید(İgid)= قهرمان

اۆرۆن(Ürün)= محصول

اوْنارماق(Onarmaq)= ترمیم کردن، تعمیر کردن

اؤیکۆ(Öykü)= حکایه

اؤومه(Övmə)= ستایش، وصف

اوْران(Oran)= میزان

اوْرمان(Orman)=جنگل

ایلکه(İlke)= پرنسیب

ایلکه‌ل(İlkel)= ابتدائی

ایزله‌نیم(İzlenim)= تصور

ائیلم(Éylem)=کنش

ائتگین(Étgin)= فعال

اۆیه(Üye)= عضو

اه‌ک(Ek)=اضافی

ائدیلگین(Édilgin)= غیرفعال

اینسان‌بیلیمچی(İnsanbilimçi)= انسان‌شناس

ایشلوسه‌ل(İşlevsel)= تابعی

آیلیق(Aylıq)= ماهانه، حقوق

اؤندر(Öndər)= رهبر

آیدین(Aydın)= روشنفکر

آلت ‌قۇرۇل(Alt qurul)= کمیته

اۆستلنمک(Üstlenmek)= بر عهده گرفتن

ائش‌زامانلی(Éşzamanlı)= همزمان

اسینلنمک(Esinlenmek)= الهام گرفتن

ائش‌دیر(Éşdeyer)= معادل،هم ارز

ائیلمچی(Éylemçi)= فعال،اکتیویست

ائلشدیرل(Éléşdirel)= منتقدانه

آچی(Açı)= زاویه

آچیقجا(Açıqca)= آشکارا

اۇلۇسلارآراسی(Uluslararası)= بین‌المللی 

اؤزندیرمک(Özendirmek)= تشویق کردن

اؤزنه(Özne)= سوژه، فاعل

اؤزرک(Özerk)= خودمختار

اۆره‌تمه‌ک(Üretmek)= تولید  کردن

اۇیرۇق(Uyruq)= تابعیت شهروندی

آسی(Ası)= بنر

اوْیسا(Oysa)= در حالیکه

اوْلای(Olay)= حادثه

اؤلچۆت(Ölçüt)= معیار

اۇزام‌بیلیم(Uzambilim)=هندسه

اۇزای‌بیلیمی(Uzaybilimi)=کیهان شناسی

اۇزمان(Uzman)= متخصص

اۇزبیلیم(Uzbilim)= ریاضی

آختارماق(Axtarmaq)= انتقال دادن

اوْنۇر(Onur)= حیثیت

ائتمن(Étmeən)= فاکتور

ائییتیمچی(Éyitimçi)= پداگوگ، مربی كودک، متخصص تعليم و تربيت

اکلملنمه(Eklemlenme)= افزودن

ایرده‌لمک(İrdelemek)= بررسی نمودن

اؤز سایقی(Öz sayqı)= عزت نفس

ایلک‌اؤیرتیم(ilköyretim)= ابتدائی

اوْرتا‌اؤیرتیم(Ortaöyretim)= دبیرستان

ائییلیم(Éyilim)= گرایش

اؤیرتمن(Öyretmen)= معلم

اؤیرتیم(Öyretim)= تدریس، تعلیم

آییرد(Ayırd)= تمیز دادن

اؤزدش(Özdeş)= یکسان، عینا 

اؤزدشلشمک(Özdeşleşmek)= یکسان‌سازی

اوْلاسی(Olası)= ممکن، محتمل

اؤزلم(Özlem)= حسرت

اؤزه‌ل(Özel)= خاص

ایزلم(İzlem)= استراتژی

اؤزه‌للیکله(Özellikle)= به خصوص

اۇلۇشۇم(Oluşum)= شکل گیری

ایله‌تی(İleti)= پیغام

اوْلاناق(Olanaq)= امکان

ایلیشگینلیک(İlişginlik)= عایدات

اؤنه‌ری(Öneri)= پیشنهاد

اۇزلاشی(Uzlaşı)= اجماع

اؤن‌گؤرمک(öngörmek)= پیش‌بینی کردن

ائدینیم(Édinim)= اکتساب

اۆلکۆ(Ülkü)= ایده‌آل

اۇیقار(Uyqar)= مدنی

اۇدقۇ(Udqu)= پیروزی

آیریم(Ayrım)= فرق

اۇلام(Ulam)= کاتگوری، طبقه‌بندی

ائییتمسه‌ل(Éyitimsel)= پداگوژیک

آشیری(Aşırı)= افراطی

اؤزگۆر(Özgür)= آزاد

ارته(Erte)= بعدی

اؤزگۆون(Özgüven)= اعتماد به نفس

اک(Ek)= علاوه، ضمیمه

اؤزه‌تله‌مک(Özétlemek)= خلاصه کردن

اۇزلۇق(Uzluq)= هنر

آدلیم(Adlım)= مشهور

اۆستۆنلۆک(Üstünlük)= برتری

اۇیۇشمازلیق(Uyuşmazlıq)= عدم تطابق

اۇیۇم(Uyum)= هارمونی

آلقی(Alqı)= ادراک

اوْداق(Odaq)= کانون

ایچسه‌للشدیریلمه‌ک(İçsélleşdirilmek)= درونی‌سازی کردن

اؤیرتی(Öyreti)= دکترین، تز

اۇیقۇن(Uyqun)= مناسب

اۇلاشماق(Ulaşmaq)= رسیدن به

اۇیقۇلاما(Uyqulama)= تطبیق،پراتیک

اۇیقۇلامالی(Uyqulamalı)= عملی

اینانج(İnanc)= باور

آزینلیق(Azınlıq)= اقلیت

ارته‌له‌مک(Ertelemek)= به تاخیر انداختن

آیاقلانما(Ayaqlanma)= عصیان،شورش، قیام

اؤزگۆن(Özgün)= اورجینال

ب

بۇلقۇ(Bulqu)= یافته

باشاری(Başarı)=موفقیت

باشاریلی(Başarılı)=موفق

باغلانتی(Bağlantı)= پیوند

بیریم(Birim)= واحد

بیرلشمیش میللتلر(Birleşmiş milletler)=سازمان ملل متحد

بۆتۆنجۆل(Bütüncül)= توتالیتر

بیریکیم(Birikim)= انباشت

باتی(Batı)= غرب

بوْللۇق(Bolluq)= رفاه

بنزشدیرمه(Benzeşdirme)= آسیمیلاسیون

بیچیم(Biçim)= فرم، شکل

باغلاج(Bağlac)= رابط

به‌للک(Bellek)= حافظه

بیلیم(Bilim)= علم،دانش

بیلیمسه‌ل(Bilimsel)= علمی

باغنازلیق(Bağnazlıq)= تعصب

باغداشیق(Bağdaşıq)= هموژن

بیلگی(Bilgi)=معلومات

بیلیم‌یۇردۇ(Bilimyurdu)= دانشگاه

بۇیرۇق(Buyruq)= فرمان

باغداشیقلاشما(Bağdaşıqlaşma)= هموژن سازی

باغیملی(Bağımlı)= وابسته

بیرئیسل(Biréysəl)= فردی

بلگه(Belge)= سند

باسقین(Basqın)= غالب

باخیش آچیسی(Baxış açısı)=زاویه دید

بیلیشسه‌ل(Bilişsel)= شناختی

بیلینج(Bilinc)= آگاهی

بوْیداش(Boydaş)= همسن

باریناق(Barınaq)= سرپناه 

باسیم(Basım)= چاپ

بیریجیک(Biricik)= تک،یگانه

باشکند(Başkend)= پایتخت

بلیرگین(Belirgin)= بارز

بیلرلنمه‌ک(Belirlenmek)= مشخص شدن، تعیین شدن

بیله‌شن(Bileşen)= کامپوننت، جزء

بؤلگه‌سل(Bölgesel)= منطقه‌ای

پ

پیتیک(Pitik)= کتاب

پراتیک(Pratik)= عملی

ت

تاریم(Tarım)= کشاورزی

ته‌مه‌ل(Temel)= اساس

توْپلۇمچۇ(Toplumçu) =سوسیالیست

توْپلۇم‌بیلیمچی(Toplumbilimçi)= جامعه شناس

تئزگن(Tézgen)= کاتالیزور

توْپلۇچالیشیم(Topluçalışım)= سمینار

تیکه‌ل(Tikel)= قسمی

تک ارکلیک(Tek erklik)= مونارشی

توْپلۇم‌بیلیمسه‌ل(Toplumbilimsel)= جامعه‌شناختی

توْپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

توْپلۇلۇق(Topluluq)= جمعیت

تۆزۆک(Tüzük)= نظامنامه

تؤرپۆله‌مک(Törpülemek)= سوهان زدن

تاسارلاماق(Tasarlamaq)= طراحی کردن

تئریم‌لر دیزگه‌سی(Térimlər dizgesi)= تئرمینولوژی

تاساری(Tasarı)= طرح، پروژه

توْپلاناق(Toplanaq)= کمپ

توْپلانتی(Toplantı)=نشست

تانیق(Tanıq)= شاهد

تۇغرالی(Turğalı)= رسمی

تک‌ال(Tekel)=انحصار

تاویر(Tavır)= رفتار،وضعیت

تۆره‌مک(Türemek)= مشتق شدن 

ج

جایدیریجی(Caydırıcı)= بازدارنده

چ

چاغ(Çağ)=عصر

چاغداش(Çağdaş)= معاصر

چئشید(Çéşid)= نوع

چالیشیم(Çalışım)= کمپین

چئشیدلیلیک(Çéşidlilik)= تنوع

چارپیدماق(Çarpıdmaq)= تحریف کردن

چئوره(Çévre)=محیط

چئلیشگی(Çélişgi)= متضاد

د

دایانیشما(Dayanışma)= اتحاد

دیره‌نیش(Direniş)=مقاوت

دیل‌بیلمسه‌ل(Dilbilimsel)= زبان شناختی

دۇیارلیلیق(Duyarlılıq)= حساسیت

دارتیشماق(Dartışmaq)= بحث کردن

دۇراق(Duraq)= ایستگاه

دؤنۆشۆم(Dönüşüm)= دگرگونی، تحول

دئنه‌تیم(Dénetim)= کنترل

دئنه‌ییم(Déneyim)= تجربه

دئنه‌مه‌ک(Dénemek)= آزمایش  کردن

دئوریم(Dévrim)= انقلاب

دایاتماق(Dayatmaq)= پافشاری کردن

دوْغال(Doğal)= طبیعی

دیل‌بیگلیسی(Dilbilgisi)= دستورزبان

دۆشرگه(Düşerge)= سایت

داغارجیق(Dağarcıq)= انبان

دوْناتیم(Donatım)= تجهیز

دئییشکن(Deyişken)= متغیر

دین ارکی(Din erki)=دین‌سالاری

دۆزئی(Düzéy)= سطح

دنگه(Denge)= تعادل

دئوینگن(Dévingen)= دینامیک

دۇیۇرماق(Duyurmaq)= اعلان کردن

دیش(Dış)= بیرون

درنک(Dernek)= انجمن

دوْلایسیلا(Dolayısıyla)= بنابراین

دوْلایلی(Dolaylı)= غیرمستقیم

دوْلایسیز(Dolaysız)= مستقیم

دانیشمانلیق(Danışmanlıq)= مشاوره

ز

زوْرۇنلۇ(Zorunlu)= اجباری

س

سؤزلشمه(Sözleşme)= قرارداد

سوْمۇت(Somut)= ناملموس

سۆره‌کلی(Sürekli)= مداوم

سۆره(Süre)=مدت

سۆرگۆن(Sürgün)= تبعید

ساوۇنماق(Savunmaq)= مدافعه نمودن

ساپلانتی(Saplantı)= فکر ثابت

سئچیم(Séçim)= انتخاب

ساوۇنمالی(Savunmalı)= دفاعی

سیخمان(Sıxman)= سپتامبر

سایقینلیق(Sayqınlıq)= اعتبار

ساییملاما(Sayımlama)= آمار

سئچه‌نک(Séçenek)= آلترناتیو

سۇچ(Suç)= جرم، گناه

سایقینلی(Sayqınlıq)= با پرستیژ

سیخی دۆزه‌ن(Sıxı düzen)= دیسیپلین

سوْرۇن(Sorun)= مسئله، مشکل

سوْوخا(Sovxa)= میراث

سۆره‌ج(Sürec)= پروسه

سیرالانیم(Sıralanım)= هیرارشی

سوْرۇملۇ(Sorumlu)= مسئول

سوْنۇج(Sonuc)= نتیجه

سینیر(Sınır)= مرز

سیمگه(Simge)= سمبل

ساو(Sav)= ادعا

ساپتاما(Saptama)= تثبیت

سیناق(Sınaq)= امتحان

سؤیلم(Söylem)= گفتمان

سؤمۆرگه(Sömürge)= مستمعره 

سؤمۆرۆ(Sömürü)= استثمار

سئچگینچی(Séçginçi)= نخبه‌گرا

ط

تۆر (Tür)= نوع

ق

قوْشۇل(Qoşul)=شرط

قارشیدلیق(Qarşıdlıq)= ضدیت

قییی(Qıyı)= ساحل

قوْنۇ(Qonu)= موضوع

قاورام(Qavram)= مفهوم

قوْشۇت(Qoşut)= پارالل

قالخینما(Qalxınma)= توسعه

قۇتسال(Qutsal) = مقدس

قیرآچان(Qıraçan)= آوریل

قۇزئی(Quzéy)= شمال

قامۇاوْیۇ(Qamuoyu)= افکار عمومی

قاتقی(Qatqı)= مشارکت

قیلاوۇز(Qılavuz)= راهنما

قۇرامسال(Quramsal)= تئوریک

قیریلقان(Qırılqan)= شکننده

قۇرغۇلاماق(Qurğulamaq)= طراحی کردن

قیتا(Qıta)= قاره

قاتمانلاشدیرماق(Qatmanlaşdırmaq)= افزودن

قوْنۇم(Qonum)= موقعیت

قوْرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن

قیسیتلی(Qısıtlı)= محدود

قابساملی(Qapsamlı)= جامع

قایناق(Qaynaq)= منبع

قایناشما(Qaynaşma)= ادغام، تلفیق

قانیت(Qanıt)= دلیل

قۇرال(Qural)= قاعده

قۇرۇم(Qurum)= موسسه

ک

کؤکدنچی(Kökdençi)= رادیکال

کسین(Kesin)= قطعی

کز(Kez)= دفعه

کۆره‌سل(Küresel)= جهانی،گلوبال

کرال(kral)= پادشاه

کسینتیلی(Kesintili)= ناپیوسته

گ

گه‌له‌نکسه‌ل(Geleneksel)= سنتی‌

گؤرسه‌ل(Görsel)= بصری

گیریشیم(Girişim)= ابتکار،نوآوری

گؤزلملنمک(Gözlemlenmek)= مشاهده شدن

گۆنجللنمه(Güncellenme)= بروزرسانی

گؤزئتمک(Gözétmek)= نظارت کردن

گؤزگۆ(Gözgü)= آئیینه 

گه‌نه‌ل(Genel)= عمومی

گؤزآردی‌ (Gözardı)= نادیده گرفتن

گرچکدن(Gerçekden)=حقیقتا

گره‌چ(Gereç)= مواد

گه‌نه‌لگه‌(Genelge)= بخشنامه

گؤره‌جه(Görece)= نسبی

گؤرگۆل(Görgül)= تجربی

گؤسترمه‌لیک(Göstermelik)= نمایشی

گؤسترگه(Gösterge)= اشارت

گۆنده‌لیک(Gündelik)= روزمره

گۆونجه(Güvence)= گارانتی

گؤرئو(Görév)= ماموریت

گۆونلیک(Güvenlik)= امنیت

گۆون(Güven)= اعتماد

گؤوشک(Gövşek)= شل 

گره‌کلیلیک(Gereklilik)=الزام

گره‌کسینیم(Gereksinim)= نیاز، ضرورت،احتیاج

گلیشمک(Gelişmek)= توسعه  دادن

ن

نسنه‌ل(Nesnel)= آبجکتیو

نیته‌لیک(Nitelik)= کیفیت، وصف

نیته‌ل(Nitel)= کیفی

نیجه‌ل(Nicel)= کمی

قۇشاق(Quşaq)= نسل

قۇشۇل(Quşul)=شرایط

قۇشقۇ(Quşqu)= شبهه

ندن(Neden)= سبب، علت

و

وطنداش(Vetendaş)= شهروند

وئری(Véri)= اطلاعات

والی(Vali)= استاندار

وئریملی(Vérimli)= مثمرثمر

وارسیل(Varsıl)= دارا

وئرگی(Vérgi)= مالیات

وارساییم(Varsayım)= فرضیه

ه

هؤرگۆت(Hörgüt)= تشکیلات

ی

یۆکۆملۆ(Yükümlü)= مکلف

یاساق(Yasaq)= ممنوع

یۆکسک‌اؤیرنیم(Yükseköyrenim)= آموزش عالی

یاسال(Yasal)= قانونی

یاسا(Yasa)= قانون

یؤن(Yön)= جهت

یؤنه‌تیم(Yönetim)= مدیریت، اداره

یؤنتم(Yöntem)=روش

یؤنتم‌بیلیمی(Yöntembilimi)= روش‌شناسی، متدولوژی

یؤنه‌تیمسه‌ل(Yönetimsel)= اداری

یانید(Yanıd)= جواب

یاپی(Yapı)= ساختار

یئره‌ل(Yérel)= محلی

یئرلی(Yérli)= محلی

یایقین(Yayqın)= رایج

یاشامسال(Yaşamsal)= حیاتی

یاساما(Yasama)= قانونگذاری

یاتیشدیرماق(Yatışdırmaq)= راضی نمودن، ساکن کردن

یاتیریم(Yatırım)سرمایه‌گذاری

آشاما(Aşama)= مرحله

یازقی(Yazqı)= سرنوشت

یاخلاشیق(Yaxlaşıq)= تقریبا

یئددیجه(Yéddicd)= هفته

یئرکیپ(Yérkip)= نقشه

یاردیم(Yardım)= کمک

یئته‌نک(Yétdndk)= خلاقیت، توانایی

یئترلی(Yétdrli)= کافی

یۇردداشلیق(Yurddaşlıq)= شهروند

یئتگین(Yétgin)= مکمل، کامل

یوْزلاشما(Yozlaşma)= انحطاط

یئتگی(Yétgi)= اختیارات

یاد(Yad)= خارجی

یوْخسۇن(Yoxsun)= محروم

یۆرۆتۆلمک(Yürütülmek)= به اجراء گذاشتن

یۆرۆتمه(Yürütme)= قوه مجریه

یۆجه‌لتمک(Yüceltmek)= تقدس‌زائی کردن

یالین(Yalın)= ساده

یازاناق(Yazanaq)= گزارش

یاپی‌بیلیمسه‌ل(Yapıbilimsel)= مورفولوژی

یئنیلمه(Yénileme)= ترمیم، بازسازی

یئنیلگی(Yénilgi)= مغلوبیت