دیل

اۇمۇد اۇرمۇلۇ

دیل، گره‌ک بیرئی، گره‌ک توْپلۇم آچیسیندان ته‌مه‌ل قایناق نؤقطه‌لریندن بیری، بلکه اه‌ن اؤنملیسیدیر. چۆنکۆ دیل، هم بیرئیین کیملییینین بیچیملنمه‌سینده اه‌ن اؤنملی روْللاردان بیرینه صاحیبدیر، هم ده توْپلۇمسال بۆتۆنلشمه‌نین - اوْلۇملۇ یا دا اوْلۇمسۇز یؤنده- بیچیملنمه‌سینده اؤنملی ایشلئولر اۆستله‌نیر. اینسانلیق تاریخینده دیلین سیاسی آماجلارلا قۇللانیلماسینا آنجاق چاغداش زامانلاردا راستلانماقدادیر. دیلین سیاستین قوْنۇسۇ و آماجی اوْلماسی، میللییتچیلیک دوْغۇشۇنا قوْشۇتدۇر. دیلین داشیدیغی اؤنم ندنیله، میللییتچی ایدئوْلوْژی، قامۇسال آلانی تاساریملاماق آماجیلا دیله مۆداخیله‌لر ائتمیشدیر.

میللییتچیلیک و اوْنۇن دئولت موْدلی اوْلان اۇلۇس- دئولت، دیلده بیرلییه اؤزه‌ل بیر اؤنم وئره‌ر. دیلین ایکی باسقین وۇرقۇسۇ واردیر: بیر کز دیل، هر شئیدن اؤنجه بیر سیمگه‌دیر؛ میللت قۇرغۇسۇنداکی اوْرتاق کیملییین سیمگه‌سیدیر. "بیز" اوْلما بیلینجینین سیمگه‌سیدیر. اۇلۇس- دئولتین "بیز" اوْلما بیلینجینین توْپلۇمدا یئر ائتمه‌سی، آنجاق اؤلکه ایچینده تک بیر دیلین دانیشیلماسیلا اوْلاسی قیلینابیلر. فرقلی "یئره‌ل" دیللری دانیشان ایسانلار عئینی "اۇلۇسال" دیلی دانیشمایا و آنلامایا باشلادیقلاریندا، میللییتچیلییین شعارلاری توْپلۇمسال سینیفلاردا داها تئز یئرله‌شر. سئچکینلرین و سیرادان اینسانلارین عئینی دیلی قۇللانمالاری، بۇ بؤلۆملرین گه‌نه‌ل اؤزلم و دۇیقۇلار چئوره‌سینده کیلیدله‌نیب یبر آرایا گلمه‌لرینی و گره‌کدییینده عئینی آماج اۆچۆن بیرلیکده حرکت ائتمه‌لرینی ساغلار. دیل بیرلییی ساده‌جه سیاسی و اکینجسه‌ل بیر اؤنم داشیماز، عئینی زاماندا ایقتیصادی و اۇیقۇلامالی بیر گره‌کسینیمه ده قارشیلیق گلیر. چۆنکۆ اؤلکه ایچینده اۇلۇسال بیر ایقتیصادین اوْلۇشماسی و وارلیغینی دوام ائتدیریلمه‌سی اۆچۆن اؤلکه چاپیندا عئینی دیلین کئچرلی اوْلماسینا احتیاج واردیر.

ایکینجیسی، دیل بیر آراجدیر؛ فرقلی ائتنیک کیملییه و دیله صاحیب اوْلان، آنجاق عئینی "اۇلۇس"دان اوْلدۇقلاری وارساییلان نۆفۇسۇ دئییشدیرمه‌نین و دؤنۆشدۆرمه‌نین آراجیدیر. بۇ آراجین قۇللانیمینین ائتگینلییی و یایقینلیغی آرتدیقجا، فرقلیلیکلرین تؤرپۆلنمه‌سی و بۇنا قارشین میللییتچیلیک ایلکه‌لرینی ته‌مه‌ل آلان ایستاندارد بیر دیلین و اکینجین اۆره‌تیمی(و یئنی‌دن اۆره‌تیمی) قاچینیلماز اوْلۇر. ایلک دؤنم اۇلۇس- دئولتلرده یۇردداشلیق ایله دیل آراسیندا بیر باغلانتی قۇرۇلمۇشدۇ. یۇردداشلیق ایله میللییتچیلییین اوْرتاق بیر دیل اۆزریندن بیربیرینه باغلانماسینین یئتگین بیر آنلاتیمینی جان استۇرات میلده تاپماق اوْلاسیدیر:

"فرقلی میللییتلردن اوْلۇشان بیر اؤلکه‌ده اؤزگۆر قۇرۇملارین وار اوْلماسی هارداسا اوْلاناقسیزدیر. یۇردداشلیق دۇیقۇسۇندان یوْخسۇن اینسانلار آراسیندا، اؤزه‌للیکله ده فرقلی دیللرده اوْخۇر و دانیشیرلارسا، تمثیلی بیر حؤکۇمتین اوْلۇشماسی اۆچۆن گر‌ه‌کلی بیر پارچا بیر قامۇاوْیۇ اوْلۇشماز."

میلین بۇ سؤزلری یازدیغی دؤنمده اۆچ بۆیۆک آورۇپا اؤلکه‌سینده بیر دیل بیرلییی سؤز قوْنۇسۇ دئییلدی و اؤلکه دۆزئیینده چوْخ فرقلی دیللر دانیشیلیردی. ایتالیا سیاسی بیرلییینی گرچکلشدیردییینده اؤلکه‌نین ساده‌جه یۆزده 2’سینین ایتالیانجا دانیشدیغی تخمین ائدیلیردی. فرانسادا 1789’دا نۆفۇسۇن یاریسینین تک کلمه بیله فرانسیزجا دانیشمادیغینا یؤنه‌لیک وئریلر وار اوْلماقدادیر. ائله کی، 1794’ده قامۇ گۆونلییی آلت قۇرۇلۇ اۆیه‌لریندن باریر، بۇ جان سیخیجی دۇرۇمدان آشاغیداکی سؤزلرله شیکایت ائدیردی:

"یۇردداشلار! اؤزگۆر بیر خالقین دیلی هرکس اۆچۆن تک و عئینی اوْلمالیدیر... ائله‌ گؤردۆک کی، باس- برتوْن دئییلن باسک لهجه‌سی، آلمان و ایتالیان دیللری، باغنازلیق و باتیلی اینانجین ائگه‌منیلییینی سۆره‌کلی قیلمیش... دئوریمین دوْققۇز باخانلیغا نۆفۇذۇنۇ انگلله‌میش و فرانسانین دۆشمنلرینه یارامیشدیر... فرانسیز دیلینی اؤیرته‌رک بۇ کشیشلر ایمپراتوْرلۇغۇنۇ اوْرتادان قالدیرین... یۇردداشلاری اۇلۇسال دیللریندن خبرسیز بیراخماق وطنه خیانتدیر." 

عئینی دؤنمده آلمان ایمپراتوْرلۇغۇ دا له، فرانسیز و دان دیلینی دانیشانلاری آلمانلاشدیرما سیاستی گۆدۆردۆ. آلمانیانین بیرلییه اۇلاشدیغی سیرادا آلمانجا دانیشانلارین یۆزده 17 اوْرانیندا اوْلدۇغۇ تخمین ائدیلیر. اریک‌جان ارنست هابسبام، آلمانلارین و ایتالیانلارین دیله باشقا اۇلۇس- دئولتلرین داها بۆیۆک بیر آنلام بیچدیکلرینی ایفاده ائدر. اوْنا گؤره، آلمانلار و ایتالیانلار اؤز میللی دیللرینه- اؤرنه‌یین اینیگلیزجه اوْخۇیۇب یازانلارین اینگیلیزجه‌یه وئردیکلری اؤنمدن- چوْخ داها بۆیۆک بیر دیر وئریردیلر: "آلمان و ایتالیان لیبرال اوْرتا سینیفلارین گؤزۆنده دیل، بیرلشیک بیر میللی دئولتین یارادیلماسیندا ته‌مه‌ل اؤنمده بیر قانیت ساغلاییردی."

دیلین هم بیر سیمگه هم ده بیر آراج اوْلماسی ندنیله هر اۇلۇس- دئولت، توْپلۇمسال دؤنۆشۆمۆن آرزۇلانان تکچی- ایستاندارد دوْغرۇلتۇدا سیرائتمه‌سینی ساغلاماق اۆچۆن دیله قاریشیر. دیل یؤنه‌تیلیر، یؤنلندیریلیر و حتی یئنی‌دن یارادیلیر. هرکسین بۇ اۇلۇسال دیلی دانیشماسی اۆچۆن چئشیدلی مئکانیزملره باش‌وۇرۇرلار. بۇ مئیداندا بۆتۆن دئولت چالیشمالارینین تک دیلدن یۆرۆتۆلمه‌سینه باشلانیر و اؤلکه ایچینده فرقلی دیلی دانیشانلارا سئچیلمیش اوْلان دیل دایاتیلیر. 

گره‌ک "دۇرۇم پلانلاماسی" گره‌ک ده "کوْرپۇس تاسارلاماسی" یوْلۇیلا هم فرقلی دیللر آراسیندا ایلیشگیلر بلیرله‌نیر هم ده دیل ایچی دۆزه‌نلمه‌لر یئنی باشدان یاپیلیر. بئله‌لیکله دیل‌بیلگیسینین قۇراللاری بلیرله‌نر، کلمه داغارجیغینا اۇلۇسال بیر نیته‌لیک و ایچه‌ریک قازاندیریلیر. بعضی دیللرین، بلیرلی کلمه‌لرین و قاوراملارین یاساقلانماسی یوْلۇنا گئدیلیرکن، سئچیلمیش اوْلان دیلین قوْرۇنماسی و گلیشدیریلمه‌سی اۆچۆن بیلیمسه‌ل چالیشمالار یاپیلیر، قۇرۇملار اوْلۇشدۇرۇلۇر. بۆتۆن بۇ اۇیقۇلامالار، اۇلۇس- دئولت نۆفۇسۇ دؤنۆشدۆرمه تاساریسی قوْشۇت اوْلاراق گلیشمیشدیر.

دیل، میللییتچیلییینین قامۇسال آلانی بیچیملندیرمک آماجییلا همیشه مۆداخیله‌ده بۇلۇندۇغۇ و یؤنه‌تدییی بیر اکینجسه‌ل اؤیه اوْلدۇ. اۇلۇس قۇرغۇسۇندا دیل بیر یاندان اوْرتاق کیملییین و "بیزلیک" بیلینجینین بیر گؤسترگه‌سی و قانیتی ساییلدی؛ باشقا یاندان ایسه بۇ قۇرغۇنۇن سیاسی اۇیقۇلامایا تؤکۆلدۇیۇ دۇرۇملاردا اۇلۇس- دئولته منسۇب نۆفۇسۇ دؤنۆشۆدۆرمک یوْلۇندا اصلی آراج اوْلاراق قۇللانیلدی.

ایلگیلی یازیلار: 

اۇلۇس- دئولت، ائییتیم و دیل

"اۇلۇس- دئولت" و "اۇلۇسال کیملیک" 

اۇلۇس یارادما سۆره‌جینده ائییتیم و دیل‌

تۆرکجه- فارسجا سؤزلۆک:

توْپلۇم(Toplum)=جامعه

آچی(Açı)= زاویه

ته‌مه‌ل(Təməl)= اساس

قایناق(Qaynaq)= منبع

اؤنملی(Önəmli)= مهم

بیرئی(Birey)= فرد

کیملیک(Kimlik)=هویت

تۏپلۇمسال(Toplumsal)= اجتماعی

بۆتۆنلشمه(Bütünləşmə)=یکپارچه‌سازی

اۏلۇملۇ(Olumlu)= مثبت

اۏلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی

یؤن(Yön)= جهت

ایشلئو(İşlev)=کاربرد

اۆستلنمک(Üstlənmək)= بر عهده گرفتن

آماج(Amac)= هدف

چاغداش(Çağdaş)= معاصر

قۏنۇ(Qonu)= موضوع

قۏشۇت(Qoşut)= پارالل

داشیماق(Daşımaq)=حمل، نقل

قامۇسال(Qamusal)=اجتماعی

آلان(Alan)=سطح

تاسارلاماق(Tasarlamaq)= طراحی کردن

اۇلۇس(Ulus)= ملت

اؤزه‌ل(Özəl)= خاص،ویژه

باسقین(Basqın)= غالب

وۇرغۇ(Vurğu)=تاکید

کز(Kəz)= دفعه

سیمگه(Simgə)= سمبل

قۇرغۇ(Qurğu)=تخیل، انتزاع

اوْرتاق(Ortaq)=مشترک

بیلینج(Bilinc)= آگاهی

اۏلاسی(Olası)= ممکن، محتمل

یئره‌ل(Yerəl)= محلی

اۇلۇسال(Ulusal)= ملی

سینیف(Sınıf)=طبقه

سوچکین(Seçkin)=گزیده

سیرادان(Sıradan)=معمولی

گه‌نه‌ل(Gənəl)= عمومی

اؤزلم(Özləm)= حسرت

دۇیقۇ(Duyqu)=احساس

چئوره(Çevrə)=محیط

اکینج(Əkinc)= فرهنگ

اۇیقۇلامالی(Uyqulamalı)= عملی

گره‌کسینیم(Gərəksinim)= نیاز

قارشیلیق(Qarşılıq)=مقابله

اۇلۇشۇم(Oluşum)= شکل‌گیری

آراج(Arac)= ابزار، واسط

وارساییم(Varsayım)= فرضیه

ائتگینلیک(Etginlik)=فعالیت

یایقین(Yayqın)= رایج

اۆره‌تمه(Ürətmə)= تولید

قاچینیلماز(Qaçınılmaz)=اجتناب‌ناپذیر

دؤنم(Dönəm)=مدت

یۇردداشلیق(Yurddaşlıq)= شهروندی

باغلانتی(Bağlantı)= پیوند

یئتگین(Yetgin)= مکمل، کامل

آنلاتیم(Anlatım)=افاده، بیان

اؤزگۆر(Özgür)= آزاد

قۇرۇم(Qurum)= موسسه، نهاد

اوْلاناقسیز(Olanaqsız)=غیرممکن

یۏخسۇن(Yoxsun)= محروم

قامۇاۏیۇ(Qamuoyu)= افکار عمومی

دۆزئی(Düzey)= سطح

بیرلیک(Birlik)=وحدت

وئری(Veri)= اطلاعات

گۆونلیک(Güvənlik)= امنیت

اۆیه(Üyə)= عضو

باغنازلیق(Bağnazlıq)= تعصب

باتی(Batı)= غرب

اینانج(İnanc)= باور

ائگه‌منلیک(Egemənlik)= حاکمیت

سۆره‌کلی(Sürəkli)= مداوم

دئوریم(Devrim)= انقلاب

قانیت(Qanıt)= دلیل

یؤنتمک(Yönətmək)=اداره کردن

یؤنلندیرمک(Yönləndirmək)=هدایت کردن

چئشیدلی(Çeşidli)=مختلف، متنوع

یۆرۆتۆلمک(Yürütülmək)= به اجراء گذاشتن

دایاتماق(Dayatmaq)= پافشاری کردن

دۆزه‌نلمه(Düzənləmə)=تنظیم

 دیل‌بیگلیسی(Dilbilgisi)= دستور زبان

قۇرال(Qural)= قاعده

داغارجیق(Dağarcıq)= انبان

نیته‌لیک(Nitəlik)= کیفیت، وصف

ایچه‌ریک(İçərik)= محتوا

قاورام(Qavram)= مفهوم

یاساق(Yasaq)= ممنوع

قۏرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن

گلیشمک(Gəlişmək)= توسعه

بیلیمسه‌ل(Bilimsəl)= علمی

گؤسترگه(Göstərgə)= اشارت