دیلسهل سۏیقیریم؟
اۇمۇد اۇرمۇلۇ
اۇشاقلارین اؤز آنادیللرینده ائییتیم گؤرمه حاققی
دیللر آرتیق داها سۆرعتلی بیر بیچیمده اؤلدۆرمکدهییک. 2100 ایلینه گلدییینده، بۇگۆن یاشاماقدا اۏلان یاخلاشیق 7000 دیلین 95-90% قدری یۏخ اۏلابیلر ویا یئنی قۇشاقلار طرفیندن اؤیرنیلمهیهبیلر.
تهلۆکه آلتیندا وار اۏلان دیللرین چۏخۇ یئرلی قبیلهلر طرفیندن دانیشیلماقدادیر. بۇ دیللر، ائییتیمین یانیسیرا باشقا یؤنتملرله ده دستکلهنهرک گۆجلندیریلمهدیکلری تقدیرده یۏخاۏلاجاقلار. هرکس اۆچۆن ائییتیم پرۏگرامینین آماجلاری گرچکلهشیرسه بیرچۏخ اۇشاق یاخیندا اۏخۇلا باشلایاجاق. فقط چۏخۇ یئرلی اۇشاق و آزینلیق قرۇپا منصۇب بیر اۇشاق(و تۇغرالی دیلین یبر باتی دیلی اۏلدۇغۇ آفریقا اؤلکهلرینده چۏخۇنلۇق قرۇپلارین اۇشاقلاری) آنادیللری دیشیندا بیر دیلده ائییتیم آلماق زۏرۇندا بیراخیلیر. باشقا سئچهنکری ده یۏخ: چۆنکۆ اؤز آنادیللرینده ائییتیم یاپان اۏخۇل یۏخ.
بیرچۏخ عایله و سیاستچی ائگهمن بیر دیلده(گهنهلده اینگیلیزجه) ائییتیمی "ترجیح" ائتمکدهدیر. اۏیسا بۇ ترجیحلرینین اؤیرنمه و ایکیدیللیلیک قۏنۇلاریندا یاپیلمیش بیلیمسهل آراشدیرمالارین بۇلقۇلاریلا چئلیشدییینین فرقینده دئییل. قالدی کی بیر اینسان حاققی اۏلاراق اۇشاغین اؤز آنادیلینده ائییتیم آلما حاققینی پۏزدۇقلارینین بیلینجینده ده دئییللر.
ائییتیم فؤرصتینین یۏخاۏلماسی
بعضی آراشدیرماچیلار دیللرین "دۏغال" اۏلاراق یۏخ اۏلماقدا اۏلدۇغۇنۇ چۆنکۆ بعضی دیللرین پۏست- مۏدرن تکنۏلۏژی چاغینا آیاق اۇیدۇرامادیقلارینی ویا بۇ دیللری دانیشانلارین اؤزلرینه داها یاخشی اۏلاناق سۇنان باشقا دیللره(اؤزهللیکله ائگهمن دیللره) اریشهبیلمک اۆچۆن کؤنۆللۆ اۏلاراق اؤز دیللریندن وازکئچدیکلرینی بیلدیریر. عایلهلر، اۇشاقلارینین گلجکدهکی ائییتیمینی و ایش اۏلاناقلارینی گؤز اؤنۆنده بۇلۇندۇراراق ائولرینده اؤز آنادیللرینی دانیشمامایا ترجیح ائدیرلر. کیمسهیی بۇ ندنله قیناماق اۏلماز، چۆنکۆ دۇرۇم ایلک باخیشدا اۇشاغین یارارینایمیش کیمی گؤرۆنۆر. یاخشی، گرچکدن اۇشاق بۇندان یارالانا بیلیرمی؟ دۆنیانین چئشیدلی اؤلکهلرینده بیرچۏخ یئرلی و آزینلیق قرۇپا منصۇب اۇشاقلا یاپیلان آراشدیرما، ائگهمن بیر دیلین تهمهل دیل ویا تک دیل اۏلاراق قۇللانیلدیغی ائییتیم سیستملرینین اۇشاقلار آچیسیندان جیددی اۏلۇمسۇز سۏنۇجلار دۏغۇردۇغۇنۇ گؤستریر. ایکی اؤرنک وئرمک گرهکیرسه: کانادادا اینیگلیزجه ائییتیم آلان اینۇئیت اؤیرنجیلرین 4. سینیف سئویهسینه آنجاق 9 ایللیک بیر ائییتیمدن سۏنرا اۇلاشابیلیرلر؛ عئینی بیچیمده آوۇسترالیا یئرلی اۇشاقلاری اۆچۆن باشاریلی بیر ائییتیمین اؤنۆندهکی اهن بۆیۆک انگل اینگیلیزجهدیر. آراشدیرمالارا گؤره؛
- اۇشاق اهن یاخشی بیلدییی دیلده ائییتیم آلدیغیندا داها یاخشی اؤیرهنیر.
- آمریکادا آنادیلی تهمهللی ایکیدیللی ائییتیم وئرن اۏخۇللارا گئدن اۇشاقلار اینگیلیزجه تکدیللی ائییتیم وئرن اۏخۇللارا گئدن اۇشاقلارا اۏرانلا داها سۆرعتلی اینگیلیزجه اؤیرهنیر و اۏخۇلدا داها باشاریلی اۏلۇر.
- بۇگۆنهدهک دیلسهل آزینلیق قرۇپلارینا منصۇب اۇشاقلارلا یاپیلمیش اهن بۆیۆک چالیشما اؤز آنادیلینده داها اۇزۇن سۆره ائییتیم گؤرهن بیر اۇشاغین ایکیدیللیلییه اریشیم و اۏخۇل باشاریسی باخیمیندان داها یاخشی بیر دۆزئیده اۏلدۇغۇ گؤستریر.
یاشامی دوام ائتدیرمکده چۏخ گرهکلی اۏلان بیلگیلرین یۏخاۏلماسی
تخریب ائدیلمهمیش اکۏسیستملرده(آمازۏن، بۏرنۏ و یئنی گینهدهکی یاغیش اۏرمانلاری کیمی) سادهجه یئرلیلیر و گهلهنکسل خالقلار یاشاییر. بۇ خالقلارین دیللری یۏخاۏلۇرسا، وارسیل اکۏسیستملرین قۏرۇنابیلمهسی ایله ایلگیلی بیلگیلر ده یۏخاۏلۇب گئدهجک. اینسان یاشامینین سۆردۆرۆلهبیلمهسییله ایلگیلی قۏنۇلار دا(اؤرنهیین طیببی آماجلاردا قۇللانیلان بیتگیلر) ایچهرن بۇ بیلگیلر، یۏخاۏلان دیللره کۏدلانمیش اۏلدۇقلاریندان دیللرله بیرلیکده یۏخ اۏلۇب گئدهجک. بۇ اۆزدن اصلینده دیللری اؤلدۆرهرک یئراۆزۆندهکی اینسان یاشامی اۆچۆن گرهکلی اۏلان قۇشۇللاری دا یۏخ ائدیریک.
دیللرین یۏخاۏلماسینی دیلسهل سۏیقیریمین بیر سۏنۇجۇ اۏلاراق گؤرمک اۏلاسیدیر. یئرلی و آزینلیق قرۇپلارا منصۇب اۇشاقلاری بیلمهدیکلری بیر دیلده ائییتیم آلمایا زۏرلاماق، بیرلشمیش میللتلر سۏیقیریم سۇچۇنۇن انگللنمهسی و جزالاندیریلماسی سؤزلشمهسینده(E793, 1948) یئر آلان بئش سۏیقیریم تانیمیندان ایکیسییله اؤرتۆشۆر:
مادده ایکی(ای): بیر قرۇپا ایلیشگین اۇشاقلارین زۏرلا باشقا بیر قرۇپا آختارماق.
مادده ایکی(ب): بیر قرۇپۇن اۆیهلرینین جیددی فیزیکسهل و رۇحسال ضرر گؤرمهلرینه یۏل آچماق.
یئرلی و آزینلیق قرۇپلارا منصۇب اۇشاقلارین اؤز آنادیللرینده ائییتیم گؤرمهلری و یاشادیقلاری اؤلکهلرین تۇغرالی دیلینی دۏغرۇ بیر ائییتیمله ایکینجی بیر دیل اۏلاراق اؤیرنمهلری گرهکیر. یانی اۇشاقلارین ایکینجی دیلی اؤز آنادیللرینین یئرینه دئییل، آنادیللرینه اهک اۏلاراق اؤیرنمهلری گرهکیر.
تۏو سکووتناب- کانگاس
روسکیلد بیلیمیۇردۇ، دانیمارکا
آبۏۇ آکادمی بیلیمیۇردۇ، فینلاندیا.
skutnabbkangas@gmail.com
آیریجا باخین: ائییتیمده سۏیقیریم (Genocide in Education) یۏخسا دۆنیا گهنهلینده چئشیدلیلیک و اینسان حاقلاری(Worldwide Diversity and Human Rights). ماوا، نیوجرسی: Lawrence Erlbaum, by Tove Skutnabb-Kangas, 2000
تۆرکجه – فارسجا سؤزلۆک:
سۏیقیریم(Soyqırım)=نسلکشی
دیلسهل(Dilsəl)=زبانی
ائییتیم(Eyitim)= آموزش
یاخلاشیق(Yaxlaşıq)= تقریبا
قۇشاق(Quşaq)= نسل
یئرلی(Yerli)= محلی
یؤنتم(Yöntəm)=روش
آماج(Amac)= هدف
گرچکلشمک(Gərçəkləşmək)=تحقق یافتن
اۏخۇل(Oxul)= مدرسه
آزینلیق(Azınlıq)= اقلیت
تۇغرالی(Turğalı)= رسمی
باتی(Batı)= غرب
چۏخۇنلۇق(Çoxunluq)=اکثریت
دیش(Dış)=خارج
سئچهنک(Seçənək)= آلترناتیو
ائگهمن(Egemən)= حاکم
گهنهل(Gənəl)= عمومی
اۏیسا(Oysa)= در حالیکه
ایکیدیللیلیک(İkidillilik)=دوزبانگی
قۏنۇ(Qonu)= موضوع
بیلیمسهل(Bilimsəl)= علمی
آراشدیرما(Araşdırma)= تحقیق
بۇلقۇ(Bulqu)= یافته
چئلیشگی(Çelişgi)= متضاد
بیلینج(Bilinc)= آگاهی
دۏغال(Doğal)= طبیعی
چاغ(Çağ)=عصر
اۏلاناق(Olanaq)= امکان
اریشیم(Ərişim)= دسترسی
گرچکدن(Gərçəkdən)=حقیقتا
چئشید(Çeşid)= نوع
تهمهل(Təməl)= اساس
آچی(Açı)= زاویه
اۏلۇمسۇز(Olumsuz)= منفی
سۏنۇج(Sonuc)= نتیجه
اؤرنک(Örnək)= مثال
اۏران(Oran)= میزان
باشاریلی(Başarılı)=موفق
دۆزئی(Düzey)= سطح
گرهکلیلیک(Gərəklilik)=الزام
بیلگی(Bilgi)=معلومات
اۏرمان(Orman)=جنگل
گهلهنکسهل(Gələnəksəl)= سنتی
وارسیل(Varsıl)= دارا
قۏرۇماق(Qorumaq)= محافظت نمودن
ایلگیلی(İlgili)=مرتبط
قۇشۇل(Quşul)=شرایط
اۏلاسی(Olası)= ممکن، محتمل
بیرلشمیش میللتلر(Birləşmiş millətlər)=سازمان ملل متحد
سۇچ(Suç)= جرم، گناه
انگللهمک(Əngəlləmək)=جلوگیری کردن
سؤزلشمه(Sözləşmə)= قرارداد، کنوانسیون
اؤرتۆشمک(Örtüşmək)=منطبق بر هم
اۆیه(Üyə)= عضو
اهک(Ək)=اضافی
ایلگیلی یازیلار:
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر